«Τι κάνετε;». «Ντύνουμε κούκλες εδώ και 15 μέρες». «Θα ντύσετε και αληθινές;»ρωτώ. «Γιατί όχι; Ισως την τελευταία μέρα να γίνει ένα χάπενινγκ με τα ρούχα σύγχρονων ελλήνων σχεδιαστών,οπότε,ναι,θα έχουμε και αληθινές!» . Λίγο πριν από τα εγκαίνια της έκθεσης «Ενδύεσθαι» στο Μουσείο Μπενάκη στις 23 Μαρτίου θα έλεγε κανείς ότι η κυρία Ιωάννα Παπαντωνίου και οι συνεργάτες της παίζουν με τις κούκλες. Οι οποίες, ειρήσθω εν παρόδω, έχουν το μοναδικό προσόν να φορούν τα εξαιρετικά κομμάτια της συλλογής του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, έργα μεγάλων δημιουργών της υψηλής ραπτικής: Πολ Πουαρέ, Κριστιάν Ντιόρ, Μαριάνο Φορτούνι, Ζαν Λανβέν, Ζαν Ντεσέ, Σανέλ, Ζαν-Πολ Γκοτιέ, Τζον Γκαλιάνο, Μιγιάκι. Δεν πρόκειται όμως περί παιχνιδιού. Αντιθέτως,«είναι μια επίδειξη δυνάμεως. Δείχνουμε τα καλύτερά μαςώστε να πείσουμε για τον σκοπό της έκθεσης:για ένα Μουσείο Πολιτισμού του Ενδύματος», όπως λέει.
Η κυρία Ιωάννα Παπαντωνίου γνωρίζει τέλεια τις διαφορές ανάμεσα σε μια μακεδονίτικη και σε μια νησιώτικη φορεσιά, θυμάται πόσες δίπλες υφάσματος φτιάχνουν μια φουστανέλα, αυτά όμως δεν πρέπει να ξεγελούν όσον αφορά την ενασχόλησή της και με το σύγχρονο ένδυμα. Αλλωστε δηλώνει λάτρις της σημερινής μόδας και εντυπωσιάζεται ιδιαίτερα από τη φαντασία και την ευρηματικότητα των νέων παιδιών, που«συνθέτουν καταπληκτικά τα ρούχα που φορούν»,όπως λέει. Γεγονός είναι πως, είτε πρόκειται για ένα απλό λινάρι είτε είναι ραμμένο με χρυσοκλωστές και κεντημένο με μαργαριτάρια, το ένδυμα αποτελείγια την ίδια«σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του ανθρώπου με ιδιαίτερο κοινωνιολογικό, γεωγραφικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον».
Το δικό της ενδιαφέρον για το ένδυμα άρχισε πολύ νωρίς με αντικείμενο την παραδοσιακή ενδυμασία, που αποτέλεσε τη βάση στη δημιουργία του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος. Η εξέλιξή του από την αρχαιότητα ως σήμερα ήταν το αμέσως επόμενο στάδιο μελέτης και συλλεκτικής δραστηριότητας, ενώ γρήγορα προστέθηκε η αστική ενδυμασία στην Ευρώπη από τον 19ο αιώνα και εντεύθεν. Σήμερα η κυρία Παπαντωνίου δεν συγκεντρώνει μόνο συλλεκτικά ρούχα ή αξεσουάρ. Επιζητεί μέσα από αυτά να αναδείξει και τις διαφορετικές λειτουργίες του ενδύματος, όπως είναι η προστασία από τις καιρικές συνθήκες, η υπογράμμιση της σεξουαλικότητας ή, αντίθετα, η αιδώς, ο στολισμός του ανθρώπινου σώματος, η μεταμφίεση και η καταγραφή μιας πολιτισμικής, κοινωνικής ή ατομικής ταυτότητας.
Η ανακύκλωση
«Η αισθητική είναι το βασικό αλλά όχι το μοναδικό ζήτημα στη μελέτη του ενδύματος»λέει. «Το εμπόριο, η γεωγραφία, ακόμη και η ψυχολογία παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και στην εξέλιξή του. Το ίδιο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο,και η ανακύκλωσή του,όλα εκείνα τα ρούχαπου κάποτε μεταποιούνταν, άλλαζαν σχέδιο ή ιδιοκτήτες αλλά σήμερα πλέον θεωρούνται άχρηστα και αποστέλλονται ως βοήθεια σε φτωχά κράτη και λαούς που χάνουν έτσι την ιδιαιτερότητα της τοπικής ενδυμασίας και των συνηθειών τους υιοθετώντας αναγκαστικά τη δυτική αισθητική και την ομοιομορφία».
Παρ΄ όλα αυτά, είναι τέχνη η μόδα; «Βεβαίως! Γιατί έχει μέσα της όλες τις τέχνες,από την παραγωγή της ίνας ως το ύφασμα, το χρώμα καιτο σχέδιο. Περικλείει την ιστορία και τη γεωγραφία ενός τόπου, μιλάει για τους ανθρώπους του.Αυτό είναι το συναρπαστικό».
Οι δωρητές
Εχει δημιουργήσει σκηνικά και κοστούμια για όλο το ελληνικό θέατρο – συνεργάστηκε μεταξύ άλλων με τον Κάρολο Κουν και τον Αλέξη Σολομό-, δίδαξε στο πανεπιστήμιο, είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων για την ελληνική ενδυμασία, αλλά πάνω από όλα η Ιωάννα Παπαντωνίου εξακολουθεί να παραμένει συλλέκτρια. Οι εποχές βέβαια που όργωνε Ελλάδα και Βαλκάνια, μόνη ή με τις φίλες της, αναζητώντας τα τελευταία δείγματα μιας παράδοσης που εξαφανιζόταν ταχύτατα έχουν περάσει προ πολλού. Σήμερα ερευνά τις νέες προοπτικές του ενδύματος. Εξάλλου της στέλνουν βαλίτσες ολόκληρες με ρούχα, ανάμεσα στα οποία και μερικά εξαιρετικά κομμάτια, ευτυχής συνέπεια της έκθεσης «Πτυχώσεις» που είχε παρουσιαστεί στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας.«Η δημοσιότητα κάνει καλό στη μόδα. Επειτα από αυτή την έκθεση δεχθήκαμε δωρεές 5.000 ενδυμάτων.Βέβαια τα πολύ καλά κομμάτια μας τα έχουμε αγοράσει και μάλιστα ακριβά» διευκρινίζει.
Μεταξύ των δωρητών του Ιδρύματος ήταν η Μελίνα Μερκούρη.«Εκείνα τα περίφημα καφτάνια της ήταν αυθεντικά, έρχονταν απευθείας από τις χώρες της Μέσης Ανατολής» λέει η κυρία Παπαντωνίου, ενώ η σύγχρονη συλλογή δημιουργείται κυρίως από τις τουαλέτες που δωρίζουν γνωστές Αθηναίες όπως οι Ουρανία Εφραίμογλου, Καίτη Κυριακοπούλου, Λίλα Λαλαούνη, Ελισάβετ Κομινού-Παπαστράτου κ.ά. Και στον αντίποδα: «Παρακολουθούμε την γκαρνταρόμπα δύο νέων,ενός αγοριού και ενός κοριτσιού, από την ημέρα που γεννήθηκαν για να μελετήσουμε την εξέλιξή της. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να διαφυλάξουμε όχι μόνο ενδυματολογικά αλλά και οικονομικά, πολιτιστικά και κοινωνικά στοιχεία». Η πορεία
Ιστορίες σαν τη δική της είναι μοναχικές και δύσκολες. Η πολιτεία επαινεί και επιβραβεύει, πλην όμως η υποστήριξη φθάνει ως εκεί. Γεγονός που την κάνει να διαμαρτύρεται: «Εμείς οι Ελληνες είμαστε ξιπασμένοι με τους αρχαίους προγόνους μας και δεν ενδιαφερόμαστε καθόλου για τις σύγχρονες τέχνες».Αν λοιπόν η ανάδειξη της ιστορίας της μόδας αποτελεί το ένα σκέλος της ιδέας αυτού του νέου μουσείου, το όραμα της κυρίας Παπαντωνίου προχωρεί παραπέρα στη διερεύνηση και αξιοποίηση των δημιουργικών και παραγωγικών δυνατοτήτων της ώστε να γίνει η ελληνική μόδα ανταγωνιστική. Πώς;
«Αν η κυρία Λάτση μού παραχωρούσε ένα τμήμα του Μall, αν το κράτος έδινε μια αποθήκη αεροπλάνων στο Ανατολικό Αεροδρόμιο, αν η Εθνική Τράπεζα μου παραχωρούσε ένα ερείπιο που βρίσκεται εδώ απέναντι από το Μουσείο Μπενάκη… Υπάρχουν λύσεις».
ΚΟΡΣΕΔΕΣ,ΑΜΦΙΑ ΚΑΙ ΜΙΝΙ
Από το μίνι της Μαίρης Κουάντ σε μια φόρμα παραλλαγής,από το κοστούμι της Μαρίας Κάλλας στη «Μήδεια» όπως το σχεδίασε ο Γιάννης Τσαρούχης σε μπανιερά άλλων εποχών,από τις τουαλέτες φτιαγμένες με μετάξι και δαντέλες στις φθηνές εργατικές στολές και από τα πολύτιμα άμφια στα παιχνιδιάρικα ντεσού- κορσέδες και πασουμάκιαμιας γυναικείας γκαρνταρόμπας,όλα βρίσκουν τη θέση τους στην έκθεση «Ενδύεσθαι» στο Μουσείο Μπενάκη.Πρόκειται άλλωστε για περίπου 300 κομμάτια- από τα 35.000 του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος- επιλεγμένα ειδικά ώστε να παρουσιαστούν όλες οι πτυχές της ένδυσης και της μόδας.Πρόκειται για την αφήγηση μιας ιστορίας από τον 18ο ως τον 21ο αιώνα με πολλά συλλεκτικά ενδύματα αλλά και ενότητες με ειδικά ρούχα,όπως είναι αυτά των μεταμφιέσεων αλλά και αυτά του πένθους ή τα θεατρικά,τα αθλητικά,τα παιδικά,τα εσώρουχα.Και περνώντας από το απρόσωπο στο προσωπικό,ένα τμήμα της έκθεσης είναι αφιερωμένο στις γκαρνταρόμπες συγκεκριμένων ατόμων ώστε να φωτισθεί η σχέση προσωπικότητας και ενδυματολογικών επιλογών.
Μουσείο Μπενάκη, Νέο Κτίριο (Πειραιώς 138). «Ενδύεσθαι.
Για ένα Μουσείο Πολιτισμού του Ενδύματος».
Διάρκεια: 23 Μαρτίου ως 30 Απριλίου.
