Η πέμπτη μετάφραση τουΚεφαλαίου στα ελληνικά, σε διάστημα 80 ετών, αναμένεται να κυκλοφορήσει στο τέλος της άνοιξης. Θεωρείται ήδη το πιο φιλόδοξο εκδοτικό εγχείρημα των τελευταίων χρόνων. Το έργο θα κυκλοφορήσεισε μετάφραση Θανάση Γκιούρα, αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και επιμέλεια του ιδίου, αλλά και των Διονύση Γράβαρη και Θωμά Νουτσόπουλου. Ο Α’ τόμος, Η κριτική της πολιτικής οικονομίας,Η διαδικασία της παραγωγής του κεφαλαίου, θα είναι γύρω στις 1.000 σελίδες. Η νέα έκδοση εμπλουτίζεται με μεγάλο ερευνητικό υλικό και συνοδεύεται από ένα DVD που θα δίνει στον αναγνώστη την εικόνα της εποχής και κυρίως ό,τι περιγράφεται και παρουσιάζεται στο μνημειώδες έργο του Καρλ Μαρξ, από μηχανές, συνθήκες εργασίας και τρόπους παραγωγής.
«Θεωρήθηκε σκόπιμο και αναγκαίο να γίνει μια νέα μετάφραση γιατί οι υπάρχουσες μεταφράσεις δεν καλύπτουν τα νέα επιστημονικά δεδομένα» λέει ο εκδότης του Gutenberg κ. Κώστας Δαρδανός. Πάντα μια νέα μετάφραση δίνει και το στίγμα της εποχής και λαμβάνει υπόψη τα νέα δεδομένα που έχουν προκύψει. Στη συγκεκριμένη περίπτωση θα είναι σύμφωνη με την τελευταία οριστική έκδοση τουΚεφαλαίου από το Μarx-ΕngelsGesamtausgabe (Μega), το γερμανικό ινστιτούτο που μελετά τα έργα του Μαρξ και του Ενγκελς, και θα είναι απαλλαγμένη από τις προσθήκες του Ενγκελς στο κυρίως σώμα.«Το κείμενο που κυκλοφορεί διεθνώς έχει τον Ενγκελς μέσα στον Μαρξ, εμείς τα έχουμε βάλει όλα αυτά σε παράρτημα για να διαβάσει ο αναγνώστης την πρωταρχική,πρωτότυπη σκέψη του Μαρξ.Εχουμε περιλάβει μάλιστα μια επιστολή του Μαρξ προς τον εκδότη του,από τη δεύτερη έκδοση στη Γερμανία, που δείχνει ότι και ο ίδιος έχει αναιρέσει κάποια πράγματα,τα έχει σκεφτεί καλύτερα, έχει αλλάξει κάποιες ιδέες. Φαίνεται έτσι ότι όλο αυτό το έργο δεν είχε κάποια δογματική προκατάληψη. Φαντάζομαι ότι αν ο Μαρξ ζούσε στις μέρες μας, θα ήταν αλλιώτικη η τοποθέτησή του απ΄ ό,τι θα ήθελαν κάποιοι συνεχιστές, ιδεολόγοι κ.λπ.Ηταν πιο ανοιχτός απ΄ ό,τι θέλουν να τον παρουσιάσουν». Ο πρώτος τόμος τουΚεφαλαίουήταν ο μοναδικός που δημοσιεύθηκε όσο ζούσε ο Μαρξ.
Η μεταφραστική ιστορία
Την αναγκαιότητα της μετάφρασης τουΚεφαλαίουστα ελληνικά προσπάθησαν να καλύψουν αρκετοί. Το έργο μεταφράστηκε, εν μέρει ή εν όλω, τέσσερις φορές ως τώρα. Την πρώτη από τους Παντελή Πουλιόπουλο και Γ. Δούμα (εκδόθηκε το 1927), αλλά η μετάφραση είναι ημιτελής. Ο Πουλιόπουλος, πρώτος γενικός γραμματέας του ΚΚΕ στα 24 χρόνια του, διαφώνησε με το κόμμα το 1926- γιατί στη διαμάχη ΣτάλινΤρότσκι για την εξουσία συντάχθη κε με τον δεύτερο- και διαγράφηκε την επόμενη χρονιά. Τον εξετέλεσαν οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής το 1943. Ημιτελής επίσης παρέμεινε και η μετάφραση των Α. και Δ. Πουρνάρα.
Πρώτη ολοκληρωμένη μετάφραση τουΚεφαλαίουείχαμε από τον δικηγόρο Γιάννη Σκουριώτη στη δεκαετία του ΄50. Ο Σκουριώτης μετέφρασε το έργο απευθείας από το πρωτότυπο, από τη γερμανική έκδοση (Ανατολικό Βερολίνο, 1953) η οποία ήταν ανατύπωση της έκδοσης (1932) τουΙνστιτούτου Μαρξ- Ενγκελς- Λένιν της Μόσχας. Ελαβε επίσης υπόψη του δύο γαλλικές και μία αγγλική μετάφραση θεωρημένη από τον Ενγκελς. Ο Σκουριώτης μάς έδωσε μια αξιοπρεπέστατη μετάφραση, την οποία εν τούτοις αδικούν κατάφωρα οι ψυχαρικές ακρότητές της. Η μετάφρασή του εκδόθηκε τμηματικά σε τεύχη από το 1954, με δικά του έξοδα, και ολοκληρώθηκε το 1960. Αλλά ο αναγνώστης δυσκολευόταν ακόμη και τότε- πόσω μάλλον σήμερανα ανεχθεί τις γλωσσικές εμμονές του Σκουριώτη, αφού ο λόγος του βρίθει λέξεων ή φράσεων του τύπου«οι πεντοβδόμαδες γυροβολιές του κεφαλαίου» ,«η μέθοδο»,«το προϊόντο», «συβάζεται»(αντί για «συμβάλλεται»), «κατωκέφαλα», «ξυλοκέφαλο»,«ενδεχούμενα» (επίρρημα),«ξόδεψη», «εκφραζούμενη»,«η βρισκούμενη μορφή της παραγωγικής διαδικασίας» και πάει λέγοντας.
Η πλήρης μετάφραση τουΚεφαλαίου που υπάρχει σήμερα στην αγορά είναι του Παναγιώτη Μαυρομάτη, στελέχους του ΚΚΕ. Οι δύο πρώτοι τόμοι εκδόθηκαν για πρώτη φορά στο εξωτερικό, όταν το ΚΚΕ ήταν στην παρανομία. Η πλήρης έκδοση του έργου πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Μέσα σε μία δεκαετία (από το 1978 και με τά) τοΚεφάλαιοκυκλοφόρησε σε τέσσερις τόμους από τις Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. Από το 1978 ως το 2009, ήτοι μέσα σε 30 χρόνια, ο πρώτος τόμος πούλησε 23.000
αντίτυπα, ο δεύτερος τόμος 15.000 και ο τρίτος 12.000. ΟιΘεωρίες για την Υπεραξίαπου ακολούθησαν πούλησαν 8.000 αντίτυπα. Ηταν μια σοβαρή προσπάθεια αναμφίβολα και η μόνη έκδοση που αφενός έδινε μια πλήρη εικόνα του έργου, αφετέρου ήταν απηλλαγμένη από τις γλωσσικές ακρότητες της μετάφρασης του Σκουριώτη. Προέκυπτε όμως ένα πρόβλημα σοβαρό- που δεν αφορούσε μόνο τα καθ΄ ημάς αλλά και τις εκδόσεις τουΚεφαλαίου διεθνώς. Ο Μαρξ δεν είχε προλάβει να ολοκληρώσει το τιτάνιο έργο που είχε αναλάβει. Ετσι, έχουμε τρεις κυρίως διαφορετικές εκδοχές τουΚεφαλαίου : τη σοβιετική (την οποία ακολουθεί και η έκδοση της Σύγχρονης Εποχής), τη βρετανική (όπου οι επεμβάσεις και οι συμπληρώσεις του Ενγκελς ενσωματώνονται στο έργο) και την πρόσφατη γερμανική, όπου όλες οι επεμβάσεις του Ενγκελς δίδονται χωριστά, σε παράρτημα.
Ο Μαρξ δύο φορές άρχισε να γράφει τοΚεφάλαιοκαι δύο φορές αναγκάστηκε να το σταματήσει για λόγους υγείας. Το άλλαξε επίσης δομικά και τις δύο φορές. Σε μια σχετικά πρόσφατη βιογραφία του από τον Φράνσις Γουίν, η οποία μάλιστα υπήρξε μεγάλη εκδοτική επιτυχία, πληροφορούμαστε ότι εξαιτίας των δοθιηνών που τον ταλαιπωρούσαν ο Μαρξ τα τελευταία χρόνια της ζωής του έγραφε όρθιος. Θέλετε να μάθετε τι σημαίνει (και πώς δημιουργήθηκε) η αυτοκρατορία του Μπιλ Γκέιτς; Ή ακόμη γιατί τα ΜcDonald΄s έφθασαν ως την Κίνα; Διαβάστε το Κεφάλαιο, λέει ο Γουίν.
ΗΤΑΝ ΤΟ 2004 όταν κυκλοφόρησε και στη χώρα μας το θεατρικό έργο του Ηoward Ζinn Ο Μαρξ στο Σόχο. Ακολούθησε την ίδια χρονιά Η εκδίκηση του Μarx του Μeghnad Desai,άλλη μια κοσμική φάρσα,όπου πληροφορηθήκαμε ότι ο Μαρξ σήμερα θα ήταν ενθουσιώδης υποστηρικτής της παγκοσμιοποίησης (μετάφραση Θανάσης Αθανασίου,εκδόσεις Παπαζήση).Εν τω μεταξύ,από το 1987-88 κυκλοφορούσε το εικονογραφημένο βιβλιαράκι Το Κεφάλαιο του Μαρξ για αρχάριους του Ντέιβιντ Σμιθ (εικονογράφηση Φιλ Εβανς,μετάφραση Γιώργος Παπαπαναγιώτου,εκδόσεις Επιλογή), το οποίο έφτασε σήμερα να διανύει την όγδοη έκδοση.Ωσπου τα πράγματα πήραν σοβαρές διαστάσεις μέσα στο 2010. «Ο Μαρξ έχει μεγάλη ζήτηση τελευταία» λέει ο κ. Λουκάς Αξελός,εκδότης του Στοχαστή.
Ουσιαστικά το φαινόμενο δεν είναι ελληνικό αλλά παγκόσμιο. «Οι πωλήσεις της γερμανικής έκδοσης του Κεφαλαίου τριπλασιάστηκαν μέσα σε έναν χρόνο,ενώ η εκδοχή του σε μάνγκα έχει γίνει μπεστ σέλερ στην Ιαπωνία.[…]», όπως διαβάζουμε στον πρόλογο του βιβλίου Μαρξ: τρόπος χρήσης που έγραψε ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ το 2009 και ήδη κυκλοφορεί στα ελληνικά.Ο Μπενσαΐντ φαντάζεται τον Μαρξ σαν ένα είδος Σέρλοκ Χολμς που έρχεται να εξιχνιάσει έναν φόνο.Ο γάλλος μαρξιστής,ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος του Μάη του ΄68, συνιδρυτής της Επαναστατικής Κομμουνιστικής Λίγκας και καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Παρίσι VΙΙΙ,πέθανε εφέτος στα 63 του χρόνια.
Ο ιταλός συγγραφέας και φιλόσοφος, μεγάλος φίλος της Ελλάδας,Κοντσάντζο Πρέβε είναι από τους μαθητές του Μπενσαΐντ.Το έργο του Κριτική ιστορία του μαρξισμού, που εκδόθηκε το 2007 στην Ιταλία, κυκλοφορεί επίσης στα ελληνικά.
Ενα ακόμη βιβλίο που γράφηκε από έλληνα φιλόσοφο και θεωρείται σταθμός στην κριτική αποτίμηση του μαρξισμού σε παγκόσμια κλίμακα,εκδόθηκε τώρα με εισαγωγή του Ρεϊμόν Αρόν σε μετάφραση του Βασίλη Τομανά και επιμέλεια της Χριστίνας Σταματοπούλου από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις.Πρόκειται για το Οντολογία και Αλλοτρίωση του Κώστα Παπαϊωάννου (1925-1981) και αποτελεί τον πρώτο τόμο του έργου του Για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό (Gallimard,1997).
Νέος καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας στην Αθήνα,ο Απόστολος Πανταζής στο βιβλίο του Καρλ Μαρξ,Καρλ Πολάνυι. Η γέννηση του κοινωνικού κράτους εξετάζει τρέχοντα σημερινά ζητήματα,όπως αυτό της έντονης υποχώρησης των δικαιωμάτων των εργαζομένων, μέσα από το πρίσμα των δύο μεγάλων φιλοσόφων,του Μαρξ και του Πολάνυι.
Και ένα παλιό μπεστ σέλερ έρχεται να δοκιμαστεί στις νέες συνθήκες. Οι θεμελιώδεις νόμοι της καπιταλιστικής κοινωνίας του γάλλου οικονομολόγου και συγγραφέα Ζαν Μπαμπί κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1972 σε δύο τομίδια από τις εκδόσεις Στοχαστής και σημείωσαν απανωτές επανεκδόσεις, αποτελώντας ίσως ένα από τα δημοφιλέστερα βιβλία του είδους του.Εκανε 14-15 εκδόσεις, κάπου 60.000 αντίτυπα,ώσπου εξαντλήθηκε γύρω στο 1990.Το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον ενός αναγνωστικού κοινού κυρίως φοιτητών έδειξε ότι το κενό που ήρθε να καλύψει το έργο όταν πρωτοκυκλοφόρησε δεν έχει,ως φαίνεται,καλυφθεί επαρκώς ως σήμερα.
ΤΡΕΙΣ ΕΙΔΙΚΟΙ ΑΠΑΝΤΟΥΝ ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ Ο ΜΑΡΞ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ
Τα φαντάσματα είναι πάντα εδώ
Απαντώ σταχυολογώντας μερικές φράσεις από το έργο του Μαρξ:
«Οι άνθρωποι δημιουργούν την ιστορία τους,όχι όμως αυθαίρετα σε συνθήκες που επέλεξαν οι ίδιοι αλλά σε συνθήκες που εμφανίζονται δεδομένες και κληρονομημένες από το παρελθόν».Ετσι,«το νεκρό αδράχνει το ζωντανό».Κύριο μέλημά μας είναι «όχι να καταλάβουμε τον κόσμο αλλά να τον αλλάξουμε».Στο μέτρο λοιπόν που «οι προλετάριοι δεν έχουν τίποτε να χάσουν εκτός από τις αλυσίδες τους»,«η ιστορική αποστολή του προλεταριάτου να απελευθερώσει τον κόσμο» είναι και πάλι νοητή. Ακόμη και αν «μια νέα επανάσταση δεν είναι εφικτή παρά σε συνάρτηση με μια νέα οικονομική κρίση,και οι δύο είναι αναπόφευκτες». Μερικές λέξεις,όπως το «προλεταριάτο»,φαντάζουν ίσως παρωχημένες.Οπως και παραμένει ανοικτό αν «μαμή της Ιστορίας είναι πάντα η βία».Στο πλαίσιο όμως μιας ενδημικής απελπισίας όλα τα σενάρια είναι ενδεχόμενα.Οπως είχε ήδη πει ο μεγάλος συμπατριώτης του Γκαίτε,«μπορούμε να ελπίζουμε μόνο χάρη στους απεγνωσμένους».Μήπως λοιπόν το φάντασμα που στοίχειωνε τον κόσμο ξαναζωντάνεψε; Μήπως ο Μαρξ είναι και πάλι επίκαιρος; ή μήπως ποτέ δεν έπαψε να είναι; Η Ιστορία θα το κρίνει.Είτε ως τραγωδία είτε ως φάρσα.
Ο κ. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗΣ
Η αναστάτωση και τα ήρεμα νερά
Ως θεμελιωτής μιας από τις πιο ανατρεπτικές αλλά και μαζικά αποδεκτές ιδεολογίες ο Μαρξ είναι εξαιρετικά επίκαιρος και όταν οι κοινωνίες είναι σε αναστάτωση,όπως σήμερα,αλλά και όταν βρίσκονται σε ήρεμα νερά,γιατί μάθαμε πλέον ότι κάτι τέτοιο ποτέ δεν κρατάει για πάντα. Ο Μαρξ μάς έμαθε ότι οι οικονομικοί κύκλοι είναι αναπόφευκτοι και χρειάστηκε να περάσουν εκατό χρόνια προτού σχηματίσει ο Κέινς μια θεωρία για την αντιμετώπισή τους.Ο Μαρξ ανέλυσε πρώτος την επίδραση του «στρατού ανεργίας» στη συμπίεση του εργατικού μισθού και χρειάστηκε να το ζήσουμε με την ακραία πολιτική της Θάτσερ για να κατανοήσουμε το πόσο καταστροφικό μπορεί να είναι στην κοινωνική συνοχή.Οταν ήθελε να εξηγήσει την αποτυχία της Κομμούνας του Παρισιού και γιατί η «έφοδος στον ουρανό» είχε μοιραία κατάληξη,ο Μαρξ είχε από τους πρώτους επισημάνει τον κρίσιμο ρόλο του τραπεζικού συστήματος σε μια οικονομική κρίση. Βέβαια,όπως και πολλοί άλλοι κλασικοί που δεν έγιναν θρησκευτικοί άγιοι,έτσι και ο Μαρξ έπεσε έξω επί σης σε πολλά που πρέπει να έχουμε υπόψη μας,όπως δυστυχώς δεν έκαναν οι λενινιστές επίγονοι ούτε και οι σύγχρονες μιμητές τους.Από την αδυναμία του να διαγνώσει την προσαρμοστική ικανότητα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και να αξιολογήσει τον ρόλο της αγοράς ως κοινωνικής και όχι μόνο ανταλλακτικής διαδικασίας ως τις αφελείς θεωρίες του για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την καταδίκη της Ελληνικής Επανάστασης.
Για όλους αυτούς τους λόγους θεωρώ αδιανόητη την απουσία της μελέτης του Μαρξ από την παιδεία ενός σύγχρονου οικονομολόγου ή ενός πολιτικού επιστήμονα.Με εκείνη όμως τη δημιουργική διαδικασία που συνδέει την ανάλυση με τα ιστορικά γεγονότα που την προκάλεσαν,καθώς και εκείνα που η θεωρία του Μαρξ επηρέασε και καθόρισε.Τους κλασικούς δεν πρέπει ούτε να τους ξεφυλλίζεις ούτε να τους αγιοποιείς και να τους κάνεις ευαγγέλιο. Πρέπει να τους μελετάς και να τους κατανοείς.
Ο κ. Νίκος Χριστοδουλάκης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υπουργός Εθνικής Οικονομίας.
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΒΩΚΟΣ
Ο χρυσός,η λάσπη,το αίμα,ο πλούτος
Δεν είναι και τόσο δύσκολο να καταλάβει κανείς πόσο επίκαιρος είναι ο Μαρξ σήμερα.Το μόνο που χρειάζεται είναι να γνωρίζει γραφή και ανάγνωση,καθώς και να διαθέτει τη στοιχειώδη ικανότητα,που είναι κτήμα όλων των ανθρώπων,να συνδυάζει απλούς συλλογισμούς.Ετσι,για παράδειγμα,ο Μαρξ υποστηρίζει στη18η Μπρυμαίρ«πώς η πάλη των τάξεων δημιούργησε τις συνθήκες και την κατάσταση που επέτρεψαν σε ένα μέτριο και γελοίο πρόσωπο να παίξει τον ρόλο του ήρωα».Παρατηρώντας κανείς τους ήρωες-ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ενωσης σήμερα,ακόμη και αυτούς που κυβερνούν μικρές χώρες,είναι σίγουρο ότι θα είχε διαφορετική άποψη;
Μιλώντας για τα ήθη και την πολιτική πράξη της χρηματιστικής αριστοκρατίας που προέκυψε από την επανάσταση του 1830 στη Γαλλία,ο Μαρξ υποστηρίζει ότι η ικανοποίηση των πιο αρρωστημένων επιθυμιών που κυριαρχούσε στις κορυφές της αστικής κοινωνίας παραβίαζε,ανά πάσα στιγμή,τους ίδιους τους αστικούς νόμους.Θεωρούσε ότι αυτό συμβαίνει γιατί «εκεί που ο χρυσός,η λάσπη και το αίμα ανακατεύονται,εκεί,εντελώς φυσικά, αναζητά την ικανοποίησή του ο πλούτος που προκύπτει από το παιχνίδι» χρηματιστηριακό ή άλλο.Το συμπέρασμα του Κάρολου Μαρξ για τη χρηματιστική αριστοκρατία αποτελεί σφραγίδα που θα τη συνοδεύει σε όλο τον αγοραίο βίο της: «Η χρηματιστική αριστοκρατία,τόσο στον τρόπο με τον οποίο κερδίζει όσο και στις απολαύσεις της,δεν είναι άλλο πράγμα από την ανάσταση του λούμπεν προλεταριάτου στις κορυφές της αστικής κοινωνίας».Υπογραμμισμένο στο πρωτότυπο.
Ο κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
