Αν ο αντισημιτισμός είναι μία από τις απεχθέστερες πλευρές του γερμανικού φασισμού, ασφαλώς καμία χώρα δεν πρέπει να αισθάνεται περήφανη που έστω και σε περιορισμένη κλίμακα στο κλείσιμο της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα παρουσιάζονται φαινόμενα ανοιχτής και βίαιης αντισημιτικής συμπεριφοράς, όπως οι πρόσφατοι βανδαλισμοί εβραϊκών τάφων στα Ιωάννινα και το κάψιμο (δύο φορές μάλιστα!) της Συναγωγής των Χανίων. Βεβαίως ο αντισημιτισμός έχει βαθιές ρίζες σε όλον τον κόσμο. Σε χώρες όμως όπως η Ελλάδα ή η Βουλγαρία ήταν πάντοτε πολύ πιο ήπιος σε σχέση με άλλες, όπως η Τουρκία, η Κροατία ή η Ουγγαρία. Τα τελευταία χρόνια πολλαπλασιάζονται οι μελέτες που αναφέρονται στην ιστορία των ελλήνων εβραίων, η οποία αποτελεί χωρίς αμφιβολία συστατικό τμήμα της νεότερης ελληνικής ιστορίας αλλά και του Ολοκαυτώματος γενικότερα. Ας σημειωθεί πως ενώ τα τελευταία πενήντα χρόνια άπειρες μελέτες έχουν γραφτεί για το Ολοκαύτωμα στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, για την εξόντωση των ελλήνων εβραίων από τους ναζιστές αλλά και την ιστορία τους γενικότερα μόνο τα τελευταία είκοσι χρόνια έχουν αρχίσει να γράφονται συστηματικά λίγο ή πολύ μελέτες και ιστορικά βιβλία. Σε αυτά έρχεται να προστεθεί ηΙστορία των ελλήνων εβραίωντης Κ.Ε. Φλέμινγκ, καθηγήτριας της Μεσογειακής και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και διευθύντριας του Κέντρου Ευρωπαϊκών και Μεσογειακών Μελετών. Αξιοποιώντας αρχειακό υλικό από τρεις χώρες (την Ελλάδα, το Ισραήλ και τις ΗΠΑ), η Φλέμινγκ αξιοποιεί άγνωστα ως σήμερα ντοκουμέντα για να μας προσφέρει ευσύνοπτα αλλά και με πληρότητα την ιστορία των ελλήνων εβραίων στα πλαίσια της διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους από την ίδρυσή του ως τις μέρες μας.
Ρωμανιώτες και Σεφαραδίτες
Η παλαιότερη ομάδα εβραίων στην Ελλάδα είναι οι Ρωμανιώτες, με ιστορία 2.000 και πλέον ετών. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και Ασκεναζίτες από την Κεντρική Ευρώπη, ενώ τον 15ο αιώνα το μεγάλο κύμα μεταναστών, αυτή τη φορά από τη Νότια Ευρώπη, έφερε τους Σεφαραδίτες, τους οποίους εξεδίωξε από την Ισπανία το 1492 ο βασιλιάς Φερδινάνδος. Κατά πρόχειρες εκτιμήσεις ήταν στην αρχή περίπου 20.000. Αυτοί ίδρυσαν στη Θεσσαλονίκη το πρώτο τυπογραφείο, ανέπτυξαν τα γράμματα και τον πολιτισμό, και με την έλευση στην πόλη και άλλων διωκόμενων εβραίων από την Ευρώπη σύντομα θα αποτελούσαν την πλειονότητα των κατοίκων της. Ως τις αρχές του 20ού αιώνα και λίγο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εγκατάσταση στη Βόρεια Ελλάδα των προσφύγων, ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης ξεπερνούσε το 50% του συνόλου των κατοίκων της. Ακόμη και στον Μεσοπόλεμο- και παρά την αλλαγή της πληθυσμιακής σύνθεσης- η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης υπήρξε ισχυρότατη λόγω των οικονομικών και πολιτιστικών δεσμών της με την Ευρώπη, σε συνδυασμό με τη μεγάλη εμπορική σημασία του λιμανιού της πόλης.
Σύμφωνα με τη Φλέμινγκ, με την έλευση των Σεφαραδιτών που κυριάρχησαν στην οικονομική και κοινωνική ζωή της Θεσσαλονίκης υπήρξε σύγκρουση με τους Ρωμανιώτες, που οι Σεφαραδίτες τους απορρόφησαν σχετικά σύντομα. Αλλά η εξάπλωση της Ελλάδας προς Βορράν με τους Βαλκανικούς Πολέμους έδωσε στους Ρωμανιώτες συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τους Σεφαραδίτες, γιατί γνωρίζοντας την ελληνική γλώσσα καλύτερα, είχαν τη δυνατότητα να προσαρμοστούν ευκολότερα στη νέα πραγματικότητα. Η συγγραφέας αναφέρεται εκτενώς και στις συγκρούσεις που εμφανίζονταν μεταξύ των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα, ιδιαίτερα ανάμεσα σε εκείνους που υπερασπίζονταν το εθνικό ελληνικό κράτος και σε όσους υποστήριζαν το παλιό καθεστώς της αυτοκρατορίας των Οθωμανών, τονίζοντας χαρακτηριστικά ότι στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 για πρώτη φορά εβραίοι πολέμησαν εναντίον εβραίων.
Η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων»
Η μεγάλη πυρκαϊά του 1917 στη Θεσσαλονίκη υπήρξε καταστροφική για τους εβραίους της πόλης. Αστεγοι έμειναν 50.000 εβραίοι, 10.000 μουσουλμάνοι και 15.000 χριστιανοί. Καταστράφηκε μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές βιβλιοθήκες στον κόσμο και κάηκαν ολοσχερώς 32 συναγωγές. Η εβραϊκή κοινότητα όμως ήταν ακόμη ισχυρή και παρά τα προβλήματα και τις συγκρούσεις, αργότερα, με τον ελληνικό προσφυγικό πληθυσμό, η παρουσία της παρέμενε αποφασιστική στα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δρώμενα της πόλης, την οποία εξακολουθούσαν να αποκαλούν όπως παλιά, «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων». Εν τούτοις η αυταρχικότητα του ραβινικού κατεστημένου της Θεσσαλονίκης οδήγησε σε ολέθρια σφάλματα κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, με αποτέλεσμα να περιέλθουν στα χέρια των Γερμανών τα ονόματα των εβραίων της πόλης- αλλά και άλλων περιοχών- και να σταλούν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης όλοι όσοι δεν πρόλαβαν ή να κρυφτούν ή να ενωθούν με τις δυνάμεις της εθνικής αντίστασης.
Η διαπίστωση της συγγραφέως ότι η Ελλάδα του Μεσοπολέμου παρουσίαζε διττή συμπεριφορά, ήταν δηλαδή ανεκτική και αντισημιτική ταυτοχρόνως, αποτελεί λίγο- πολύ κοινή παραδοχή για τους εν Ελλάδι γνωρίζοντες το θέμα, όμως έχει ιδιαίτερη σημασία όταν απευθύνεται στο διεθνές κοινό. Σε αυτή πρέπει να προσθέσουμε και το συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάλυσή της ότι οι δημογραφικές μεταβολές που επήλθαν εξαιτίας των Βαλκανικών Πολέμων και της Μικρασιατικής Καταστροφής υπήρξαν ο αποφασιστικός παράγοντας της δημιουργίας ελληνικής συνείδησης στον εβραϊκό πληθυσμό της χώρας, η οποία συνείδηση μάλιστα εκδηλώθηκε και ως ακραιφνής πατριωτισμός τόσο από τους εβραίους που συμμετείχαν στην αντίσταση εναντίον του κατακτητή όσο και με τις εξεγέρσεις των Ελληνοεβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Η Φλέμινγκ αφιερώνει αρκετές σελίδες στο ζήτημα της μετανάστευσης εβραίων από την Ελλάδα στην Παλαιστίνη και στις δυσκολίες προσαρμογής που συνάντησαν εκεί, ως το 1948 τουλάχιστον, όταν δημιουργήθηκε το κράτος του Ισραήλ. Οπως οι πρόγονοί τους τον 15ο αιώνα ήλπιζαν ότι διωγμένοι από την Ισπανία του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας θα έβρισκαν στη Θεσσαλονίκη κλίμα παρόμοιο με της Ιβηρικής χερσονήσου, έτσι και αυτοί ονειρεύονταν ότι μετανάστευαν όχι μόνο στην ιστορική τους κοιτίδα αλλά και σε μια μεσογειακή χώρα που έμοιαζε πολύ με την Ελλάδα. Εν τούτοις δεν ήταν λίγοι όσοι ήθελαν με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου να επιστρέψουν στην Ελλάδα και να ανακτήσουν τις περιουσίες που είχαν αφήσει φεύγοντας. Σήμερα εξακολουθούν να μεταναστεύουν στο Ισραήλ, τώρα όμως εξαιτίας του γεγονότος ότι οι νέοι εβραίοι ή εβραίες είναι σχετικά δύσκολο να βρουν πλέον εδώ ομόθρησκο σύντροφο για να παντρευτούν.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχετική ανάλυση της συγγραφέως, που εξηγεί γιατί η ελληνική μουσική είναι τόσο δημοφιλής σήμερα στο Ισραήλ. Πέραν της συγγένειας που υπάρχει στα είδη της μουσικής τα οποία αναπτύχθηκαν στη λεκάνη της Μεσογείου, δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε έναν βασικό παράγοντα: τους έλληνες εβραίους που μεταναστεύοντας στην Παλαιστίνη όχι μόνο μετέφεραν τις μουσικές τους μνήμες και την αντίστοιχη παράδοση, αλλά συνέβαλαν αποφασιστικά στο να διαδοθούν στη νέα τους πατρίδα.
Ο θησαυρός του Μέρτεν
Πριν από το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα υπήρχαν 77.400 εβραίοι. Μετά το Ολοκαύτωμα είχαν απομείνει περίπου 10.000. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης εξοντώθηκε το 85% του συνόλου του ελληνικού εβραϊκού πληθυσμού.Και μόνο το γεγονός ότι από τις 50.000 και πλέον των Εβραίων της Θεσσαλονίκης επέζησαν ελάχιστοι, με αποτέλεσμα η πάλαι ποτέ κραταιά εβραϊκή κοινότητα της πόλης να αριθμεί σήμερα περίπου 2.000 ψυχές,αρκεί για να αντιληφθεί κανείς το μέγεθος του εγκλήματος,που συνοδεύθηκε με τη λεηλασία των περιουσιών τους και την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης.
Η μόνη εβραϊκή κοινότητα που διεσώθη εξ ολοκλήρου (και τα 275 μέλη της) ήταν αυτή της Ζακύνθου.Οταν οι κατοχικές δυνάμεις του νησιού διέταξαν τον δήμαρχο Λουκά Καρέρ να τους παραδώσει κατάλογο με όλα τα ονόματα των εβραίων κατοίκων,αυτός μαζί με τον μητροπολίτη Χρυσόστομο τους παρέδωσαν έναν φάκελο που περιείχε μόνο δύο ονόματα: του δημάρχου και του μητροπολίτη.Εν τω μεταξύ οι εβραίοι κάτοικοι βρήκαν τον χρόνο να φύγουν από το νησί ή να κρυφτούν σε χριστιανικές οικογένειες.
Μια σελίδα ντροπής
Το σχέδιο για την Τελική Λύση στη Θεσσαλονίκη εφαρμόστηκε καθυστερημένα σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη διότι,όπως λέγεται, ο Μαξ Μέρτεν, σύμβουλος της στρατιωτικής διοίκησης των ναζιστών που το κατήρτισε,ήθελε πρώτα να βάλει στο χέρι όλη την περιουσία των εβραίων.Επιπλέον έλαβε επτά επιταγές από την εβραϊκή κοινότητα που κατέληξαν στα ταμεία του ναζιστικού κράτους.Μέρος του θησαυρού του Μέρτεν λέγεται ότι παρέμεινε κρυμμένο στην Ελλάδα,γι΄ αυτό και ο ίδιος επέστρεψε ως τουρίστας το 1957, όντας υψηλόβαθμο στέλεχος του γερμανικού υπουργείου Δικαιοσύνης,για να τον ανακτήσει, σύμφωνα με τις φήμες.Τα σχετικά με τη σύλληψη,τη δίκη,τις παρεμβάσεις της Ομοσπονδιακής Γερμανίας και το ότι τελικά ο Μέρτεν κατάφερε να αποφύγει τη φυλάκιση απασχόλησαν έντονα τον ελληνικό και διεθνή Τύπο της εποχής και είναι ασφαλώς μια σελίδα ντροπής στη μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας και της Γερμανίας.Δεν πρέπει ωστόσο να αποσιωπάται και ένα άλλο γεγονός: η γερμανική στρατιωτική διοίκηση είχε προσφέρει το νομικό υπόβαθρο για να πέσει στα χέρια συνεργατών,δωσίλογων και άπληστων και ανήθικων χριστιανών μέρος της περιουσίας των εβραίων- αυτό που είτε δεν χρησιμοποιήθηκε για τη χρηματοδότηση των πολεμικών αναγκών της Γερμανίας είτε δεν μεταφέρθηκε κατευθείαν στη χώρα του Τρίτου Ράιχ.
Πέραν όμως αυτού,το ζήτημα των πολεμικών επανορθώσεων για τις λεηλασίες κατά τη ναζιστική κατοχή,όπως και της αρπαγής του νομισματικού χρυσού των εβραίων,παραμένει και σήμερα ανοιχτό. Γι΄ αυτό και ο δικηγόρος Κωνσταντίνος Μαγκλιβέρας έγραψε μια εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη μελέτη που εκδόθηκε πρόσφατα στη χώρα μας από το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο,αφού εκπονήθηκε στην αρχική μορφή της στα αγγλικά και απεστάλη στις ΗΠΑ στο World Jewish Congress.Ετσι,μολονότι η Γερμανία θεωρεί ότι οι αποζημιώσεις αυτές εντάσσονται στις ελληνικές απαιτήσεις που έχουν καλυφθεί από τη διακρατική συμφωνία ανάμεσα στις δύο χώρες,το ζήτημα παραμένει ανοιχτό.
Μύθοι και αντίσταση
Η Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς σε συνεργασία με το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος εξέδωσε ένα λεύκωμα με τίτλοΝέοι στη δίνη της κατοχικής Ελλάδας. Ο διωγμός και το Ολοκαύτωμα των εβραίων (1943-1944)που διαλύει τον μύθο ότι οι εβραίοι της Ελλάδας έμειναν αμέτοχοι στην αντίσταση εναντίον του κατακτητή.Το αντίθετο,ακριβώς,συνέβη. Οσοι από αυτούς ενώθηκαν με την Αντίσταση επέδειξαν αυταπάρνηση και ηρωικό πνεύμα. Το λεύκωμα περιέχει πλήθος φωτογραφιών και άλλων ντοκουμέντων τόσο από την Αντίσταση όσο και από ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης,μαζί με μαρτυρίες επιζώντων της εποχής.
