Στις αρχές Ιουλίου του 1789 έχει ήδη συντελεστεί, σε νομικό επίπεδο, η Γαλλική Επανάσταση: η εθνική κυριαρχία έχει υποκαταστήσει τη μοναρχική απολυταρχία χάρη στην ισχυρή συμμαχία των εκπροσώπων της Τρίτης Τάξης με τους εκπροσώπους του κατώτερου κλήρου και τους εκπροσώπους της φιλελεύθερης μερίδας της αριστοκρατίας. Αλλά η σημαντική αυτή νομική ανατροπή δεν έχει περάσει ακόμη στα πράγματα, γιατί συναντά τη σθεναρή και απειλητική αντίσταση των σκληροπυρηνικών αριστοκρατών και του βασιλιά, ο οποίος διατάζει να περικυκλωθεί το Παρίσι από 20.000 ετοιμοπόλεμους στρατιώτες με τη σαφή πρόθεση να καταλύσει την Εθνοσυνέλευση. Η ανησυχία, που είναι μεγάλη, κερδίζει πολύ γρήγορα τις λαϊκές μάζες στο Παρίσι, όπου κυριαρχεί το σύνθημα της συνωμοσίας των αριστοκρατών. Για μια ακόμη φορά τον τόνο δίνει ο Μαρά: «Ω συμπολίτες μου! Να παρατηρείτε πάντοτε τη συμπεριφορά των υπουργών για να κανονίζετε αναλόγως τη δική σας. Αντικείμενό τους είναι η κατάλυση της εθνικής μας Συνέλευσης, το μοναδικό τους μέσο είναι ο εμφύλιος πόλεμος… Σας περικυκλώνουν με την τρομακτική μηχανή των στρατιωτών, με τις ξιφολόγχες!..». Η ανταπόκριση του παρισινού λαού ήταν άμεση. Το πλήθος οπλίζεται ενώ συμπλοκές μεγαλύτερης ή μικρότερης έκτασης ξεσπούν στην πόλη. Το αποτέλεσμα είναι η κατάληψη της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου, πράξη περισσότερο συμβολική, η οποία όμως ενίσχυσε το κύρος της Εθνοσυνέλευσης, επιτρέποντας ταυτοχρόνως τη συγκρότηση της εθνικής φρουράς που ο στόχος της είναι διπλός: αφενός η υπεράσπιση της επανάστασης από τις απειλές της βασιλικής εξουσίας, αφετέρου όμως η αντιμετώπιση της απειλής εκ μέρους κοινωνικών ομάδων που κρίνονταν ήδη επικίνδυνες. Την ίδια περίοδο η λαϊκή εξέγερση κερδίζει σχεδόν το σύνολο της χώρας, συμπαρασύροντας τόσο τις πόλεις όσο και την ύπαιθρο, όπου πρωταγωνιστικό ρόλο θα παίξουν οι μάζες των αγροτών. Δυναμικοί, οι τελευταίοι προχωρούν στην κατάργηση των φεουδαρχικών προνομίων στην πράξη: πυρπολούν τους πύργους τόσο των ευγενών όσο και πλούσιων αστών, καταστρέφοντας τα αρχεία και τα τεκμήρια της ιδιοκτησίας. Στο τέλος του Ιουλίου του 1789 το κίνημα των αγροτών, που έχει πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις, ενισχύεται από το φαινόμενο του Μεγάλου Φόβου, που τόσο πολύ απασχόλησε τους ιστορικούς της Επανάστασης. Στο σύνολο της επικράτειας διαδίδονται φήμες, φανταστικές τις περισσότερες φορές, που τρομοκρατούν τον πληθυσμό. Πότε η συνωμοσία των αριστοκρατών οπλίζει στρατιές μισθοφόρων εναντίον των αγροτών. Πότε ομάδες αδίστακτων ληστών βαδίζουν πάνοπλες εναντίον πόλεων και χωριών με σκοπό τη λεηλασία τους. Οι φήμες διαδέχονται η μία την άλλη σε αλλεπάλληλα κύματα που τρομάζουν και εξαγριώνουν τον κόσμο. Αλλά μόλις οι φοβίες εξατμιστούν, μένουν, πραγματικά αυτά, τα προνόμια όσων έχουν και οι διεκδικήσεις όσων δεν έχουν. Ο κίνδυνος, που αργότερα θα ονομαστεί κοινωνική επανάσταση, είναι πλέον ορατός.
Η εθνική Συνέλευση παρακολουθεί τα γεγονότα αδύναμη και κυρίως αμήχανη. Στην πραγματικότητα διστάζει να επέμβει γιατί βρίσκεται μπροστά σε ένα μεγάλο δίλημμα. Θα νομιμοποιήσει τη νέα κατάσταση που έχει προκύψει στην ύπαιθρο ή θα αρνηθεί να υποκύψει στις απαιτήσεις του κινήματος των αγροτών, διακινδυνεύοντας τη συμμαχία της με την τεράστια πλειοψηφία του γαλλικού πληθυσμού; Στις 3 Αυγούστου, ύστερα από θυελλώδεις συζητήσεις, η Συνέλευση μοιάζει να προκρίνει τη λύση της καταστολής, συντάσσοντας το ακόλουθο προσχέδιο: «Η εθνική Συνέλευση πληροφορούμενη ότι η καταβολή φόρων γίνεται αντικείμενο πεισματικής άρνησης, ότι οπλισμένοι άνδρες ασκούν βία εισβάλλοντας στους πύργους όπου καίνε στις αυλές όλους τους τίτλους ιδιοκτησίας, (…) δηλώνει ότι κανένας λόγος δεν μπορεί να νομιμοποιήσει την άρνηση καταβολής των φόρων (…) πριν από τη δική της απόφαση ως προς το πρόβλημα των δικαιωμάτων».
Την επομένη, 4η Αυγούστου, έγινε φανερό ότι το προσχέδιο δεν μπορούσε να εφαρμοστεί και οι πιο ριζοσπαστικοί από τους ηγέτες της αστικής τάξης υποχρέωσαν τη Συνέλευση να προβεί σε σημαντικές υποχωρήσεις. Το βράδυ της ίδια ημέρας προτάθηκε η κατάργηση όλων των φορολογικών προνομίων, καθώς και των αγγαρειών κάθε είδους, όπως επίσης και η εξαγορά των πραγματικών δικαιωμάτων: όλα τα προνόμια που αναγνώριζε το Παλαιό Καθεστώς θυσιάστηκαν στον «βωμό της πατρίδας». Στις 2 το πρωί, έχοντας επίγνωση του ιστορικού βήματος που μόλις είχε κάνει, η Εθνοσυνέλευση αποφάσισε να συμπεριλάβει τον βασιλιά στην απόφασή της, ανακηρύσσοντάς τον «συνιδρυτή της γαλλικής ελευθερίας». Η διοικητική και πολιτική ενότητα της χώρας, που η απόλυτη μοναρχία δεν μπόρεσε να πετύχει, φάνηκε να ολοκληρώνεται. Με μια ξηρή φράση ανακοινώθηκε η κατάργηση του καθεστώτος που από τότε θα ονομαζόταν παλαιό: «Η εθνική Συνέλευση καταργεί πλήρως το φεουδαρχικό καθεστώς». Από την προκήρυξη των γενικών αρχών στη διατύπωση των συγκεκριμένων διατάξεων ο αγώνας θα είναι μεγάλος και θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την πορεία της επανάστασης στα επόμενα χρόνια. Αλλά το βήμα που συντελέστηκε τη νύχτα της 4ης Αυγούστου 1789 θα γίνει και θα μείνει ορόσημο και σημείο αναφοράς της Μεγάλης Επανάστασης.
Ο κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
