Η θανατική καταδίκη του Σωκράτη παραμένει ένα από τα άλυτα αινίγματα της Ιστορίας, παρ΄ ότι έχουν γραφεί τόνοι συγγραμμάτων για εκείνη τη μοιραία δίκη που έγινε στην Αθήνα την άνοιξη του 399 π.Χ. Ωσπου πολύ πρόσφατα, στις 8 Ιουνίου 2009- 2.400 χρόνια αργότερα – κυκλοφόρησε το βιβλίοΑncient Greek Ρolitical Τhought in Ρractice(Η αρχαιοελληνική πολιτική σκέψη στην πράξη) του Πολ Κάρτλιτζ, καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, για να βάλει κάποια πράγματα στη θέση τους: δεν ήταν παρωδία η επαίσχυντη αυτή δίκη, ήταν νομικά άρτια και ο Σωκράτης δικαίως κρίθηκε ένοχος για «ασέβεια». Λίγες ημέρες προτού μας επισκεφθεί για μία ακόμη φορά στην Αθήνα ο ελληνόφωνος καθηγητής της Εδρας Λεβέντη (Leventis Ρrofessor of Greek Culture- νέος τίτλος του καθηγητή Πολ Κάρτλιτζ στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ) για να λάβει μέρος στους εορτασμούς για το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, του ζητήσαμε να μας πει λίγα λόγια για αυτή την καινούργια ρηξικέλευθη πρότασή του.

– Ισχυρίζεστε ότι δικαίως κρίθηκε ένοχος ο Σωκράτης; Ας ελπίσουμε ότι δεν θα κατηγορηθείτε τώρα και εσείς για «ασέβεια» από τους κλασικιστές όλου του κόσμου…

«Επιτρέψτε μου να σας δώσω πρώτα μια εικόνα του πνευματικού και πολιτικού σκηνικού πίσω από αυτό το νέο βιβλίο μου: Εχουμε, πρώτον, μια δυτική παράδοση η οποία, όπως έδειξε η Τζένι Ρόμπερτς στο βιβλίο της του 1994, είναι πρωτίστως “αντι”-δημοκρατική (όσο και αν η “δημοκρατία” εφαρμόστηκε σε διάφορες περιοχές του κόσμου) και όπου η δίκη και καταδίκη του Σωκράτη χρησίμευσε συχνά ως βέργα παραδειγματισμού για το πόσο “ανόητοι”, “αδαείς”, “ασταθείς”, με “ψυχολογία όχλου” ήταν οι πολίτες της κλασικής Αθήνας και έτσι να δυσφημήσουν τον όρο “δημοκρατία”, ώσπου να εφεύρουν τον 19ο αιώνα τον όρο “αντιπροσωπευτική δημοκρατία” (την οποία οι αρχαίοι έλληνες δημοκράτες θα θεωρούσαν ολιγαρχία) και έτσι μόνο να γίνει η δημοκρατία αποδεκτή. Δεύτερον, έχουμε μια νέα “ολιστική” αντίληψη που λέει ότι η δημοκρατία (οποιουδήποτε είδους) δεν εφευρέθηκε στην Ελλάδα αλλά κάπου πιο “ανατολικά”, π.χ. στη χώρα των Φοινίκων- με τελευταίο υπέρμαχο αυτής της άποψης τον Τζον Κιν στο (960 σελίδων!) βιβλίο τουΤhe Life and Death of Democracy(Simon & Schuster, 2009): έπειτα από 90 σελίδες για την αθηναϊκή δημοκρατία, κάνει λόγο για τις φοινικικές και σουμεριακές συνελεύσεις παραβλέποντας εντελώς το σημείο-κλειδί της αθηναϊκής/ελληνικής δημοκρατίας, που ήταν μια δημοκρατία “πολιτών”, ανθρώπων της “πόλης”.

Σε αυτούς λοιπόν ήθελα να αντιπαραθέσω ότι, πρώτον, ο αθηναϊκός δήμος ΔΕΝ ήταν όχλος (οι πηγές που τον παρουσιάζουν ως τέτοιον ήταν “αντι”δημοκράτες, σαν τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα). Δεύτερον, ήταν πράγματι οι Αθηναίοι που εφηύραν τη δημοκρατία με την έννοια που της απέδωσε το πρώτο κείμενο πολιτικής θεωρίας (ελληνική λέξη) με το προσιδιάζον όνομα Βιβλίο 3, κεφάλαιο 80 τωνΙστοριών του Ηροδότου… Ολα αυτά βέβαια παρουσιάζονται σε πολύ μεγαλύτερη έκταση στο βιβλίο μουΑncient Greek Ρolitical Τhought in Ρractice. Οπως καταλαβαίνετε, η δίκη του Σωκράτη είναι μόνο ένα παράδειγμα ανάμεσα σε άλλα σε ένα βιβλίο που αρχίζει με τον Ομηρο (περίπου 700 π.Χ.) και τελειώνει με τον Πλούταρχο (περίπου 100 μ.Χ.)».

– Ο αρχαίος σοφός προσέφερε στην πόλη του και σε όλον τον δυτικό πολιτισμό τη διαλεκτική μέθοδο, που σημαίνει αναζήτηση της αλήθειας έπειτα από κριτική εξέταση όλων των απόψεων.Ποιοι και γιατί έσυραν τον Σωκράτη στο δικαστήριο και ζήτησαν την ποινή του θανάτου; Λέτε ότι δίνεται απάντηση σε αυτό με βάση τη νοοτροπία της εποχής;

«Δεν λέω ότι απαντώνται όλα τα ερωτήματα- έχουν μείνει πολλά αναπάντητα! Για παράδειγμα, ποια ακριβώς ήταν η υπόθεση που κατέθεσαν εναντίον του οι τρεις κατήγοροι (ο Μέλητος και δύο οπαδοί του) κάτω από την επικεφαλίδα της “ασέβειας”; Μην ξεχνάτε ότι ήταν μια δίκη για “ασέβεια”όχι δίκη για “προδοσία” (δηλαδή για διαφθορά των νέων). Η “κύρια” κατηγορία ήταν θρησκευτική- και προσπάθησα να δείξω στο βιβλίο μου γιατί αυτή πρέπει να ήταν η “αληθινή” υπόθεση εναντίον του και όχι μια “δευτερεύουσα” κατηγορία, αφού η Αμνηστία του 403 π.Χ. προστάτευε τον Σωκράτη από την κατηγορία της προδοσίας πριν από το 404-403 (δεν μπορούσαν να απαγγελθούν κατηγορίες για αντι-αθηναϊκή ή αντι-δημοκρατική συμπεριφορά πριν από το 403). Αλλά και πάλι δεν είμαι ακριβώς σίγουρος τι ζητήθηκε από τους δικαστές να κατανοήσουν από το “δεν αναγνωρίζει τους θεούς της πόλης και εφευρίσκει άλλους καινούργιους δαίμονες (δαιμόνια)”».

– Με βάση το αθηναϊκό νομοθετικό σύστημα,σε αυτού του είδους τις δίκες ο κατηγορούμενος μπορούσε να προτείνει ο ίδιος την ποινή του.Ο Σωκράτης πρότεινε με χιούμορ- ή και σοβαράότι θα έπρεπε να επιβραβευτεί μάλλον για τις υπηρεσίες του στην πόλη και να καταβάλει το πρόστιμο μιας μνας (ένα ευρώ,ας πούμε) γιατί τόσο μόνο ήταν το εισόδημά του.Τελικά καταδικάστηκε σε θάνατο.Ηταν νομικά ορθό αυτό; «Ναι, ήταν νομικά απολύτως ορθό. Η κατηγορία της ασέβειας ήταν αρκετά ασαφής- αντίθετα με εμάς, οι Αθηναίοι δεν καθόριζαν με σαφήνεια το πώς εννοούσαν την ασέβεια για να μπορέσουμε να υποθέσουμε για τι ακριβώς κατηγορήθηκε ο Σωκράτης. Ηταν λογικό συνεπώς να υπάρχουν ελαφρότερες και βαρύτερες ποινές αναλόγως της σοβαρότητας της ασέβειας, όπως οι ένορκοι ήθελαν να τη δουν. Ο Μέλητος και η παρέα του είχαν ζητήσει θανατική καταδίκη από την αρχή- με άλλα λόγια, τοποθετούσαν το υποτιθέμενο θρησκευτικό έγκλημα του Σωκράτη στην ίδια βαθμίδα με την ιεροσυλία, που σήμαινε αυτομάτως την εσχάτη ποινή. Ο Σωκράτης όμως μοιάζει πως πίστευε από την αρχή ότι καθόλου δεν ήταν ένοχος για “ασέβεια” και ότι αντίθετα από το να “διαφθείρει” τους νέους είχε προσφέρει μόνο καλό στους μαθητές του, όπως και μόνο καλό στην πόλη των Αθηνών (κάνοντας αυτό που εσείς αποκαλείτε “αναζήτηση της αλήθειας έπειτα από κριτική εξέταση όλων των απόψεων”- αλλά εγώ θα πρόσθετα: “της αλήθειας όπως την έβλεπε ΕΚΕΙΝΟΣ…”. Είχε μια ριζικά ατομικιστική, και ως εκ τούτου αντι-δημοκρατική, αντίληψη της “αλήθειας” και μάλιστα της “γνώσης” στο σύνολό της. Για εκείνον, χωρίς τόσο μεγάλη υπερβολή, η “γνώμη” της πλειοψηφίας ήταν πάντα λάθος».

– Ο Σωκράτης αγαπούσε το δημοκρατικό πολίτευμα της πόλης του,είχε διαμορφώσει τη συνείδησή του μέσα από τους νόμους της πόλης του,αλλά κάνοντάς το ήρθε σε σύγκρουση μαζί της. Εχουμε το ίδιο τραγικό δίλημμα που αντιμετωπίζουν ακόμη οι ελεύθερα σκεπτόμενοι άνθρωποι στις δυτικές δημοκρατίες;

«Δεν έχουμε τεκμήρια ότι ο Σωκράτης αγαπούσε το δημοκρατικό πολίτευμα της πόλης του ως τέτοιο. Με άλλα λόγια, μπορεί να ήταν νομοταγής πολίτης, οπότε εφάρμοζε τους νόμους της πόλης- που κατά σύμπτωση ήταν δημοκρατική. Αλλά δεν έχουμε τεκμήρια ότι εφάρμοζε τους νόμους “επειδή” ήταν δημοκρατικοί- θυμηθείτε ότι το 404-403 π.Χ. παρέμεινε πολίτης της “ολιγαρχίας” των Τριάκοντα Τυράννων υπό τον Κριτία αντί να εγκαταλείψει την πόλη και να ενωθεί με τους Δημοκρατικούς του Θρασύβουλου για την ανατροπή τους. Είναι αλήθεια ότι αρνήθηκε να εκτελέσει μια εντολή των Τριάκοντα, αλλά αυτό έγινε γιατί θεώρησε την εντολή έκνομη, όχι γιατί ήταν ολιγαρχικής έμπνευσης, ούτε και τιμωρήθηκε όμως γιατί τους παράκουσε».

– Ισως ο αρχαίος σοφός έγινε πράγματι αποδιοπομπαίος τράγος για τα δεινά που ενέσκηψαν στην πόλη μετά τον μεγάλο λοιμό και την ήττα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο,αλλά μήπως οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν επιπλέον να ανεχθούν την οξεία κριτική ενός ανθρώπου που έλεγε ότι δεν γνωρίζει τίποτε και ανέτρεπε την ίδια στιγμή όλες τις δεδομένες πεποιθήσεις;

«Αν εννοείτε ότι δεν μπορούσαν να ανεχθούν “κάποιον του οποίου οι απόψεις εκλαμβάνονταν ως αντι-δημοκρατικές”, τότε θα συμφωνήσω. Επίσης συμφωνώ ότι έγινε αποδιοπομπαίος τράγος- αλλά θα το έθετα θετικά κάτι τέτοιο, αντίγια αρνητικά: Συμφωνώντας να καταδικάσει τον (αντι-δημοκράτη) Σωκράτη σε θάνατο, ο δήμος προσπάθησε να αφήσει πίσω του τις διακρίσεις, τις στάσεις, τις εσώτερες μνησικακίες που μάστιζαν την Αθήνα από το 411 π.Χ. και (όπως πολλοί Αθηναίοι πίστευαν, του Θουκυδίδη περιλαμβανομένου) είχαν σε μεγάλο βαθμό προκαλέσει την ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη».

– Λέτε ότι ο Σωκράτης ουσιαστικά προκάλεσε τον θάνατό του και αναδείχθηκε πνευματικός ήρωας,αλλά καταδικάστηκε με τον νόμο.Ο ίδιος παραδέχθηκε ως δικαστές του μόνον όσους ψήφισαν την αθώωσή του.Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν απλώς θέμα έλλειψης τύχης;

«Εν μέρει, ναι, νομίζω ότι ήταν και θέμα τύχης, αφού τα ζητήματα- νομικά, θρησκευτικά, πολιτικά- δεν ήταν ξεκάθαρα καθορισμένα. Αλλά με βάση το αθηναϊκό σύστημα, το αποτέλεσμα μιας σημαντικής πολιτικής δίκης εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από την εκπροσώπηση του ατόμου, περιλαμβανομένης της χρησιμοποίησης έξυπνης ρητορικής. Ο Σωκράτης, με το να μην εκφωνήσει ούτε καν μια στοιχειώδη απολογία ή έναν λόγο υπεράσπισης του εαυτού του (να γιατί ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας αισθάνθηκαν την ανάγκη να το κάνουν αυτοί για εκείνον μετά τον θάνατό του- και κοιτάξτε πόσο “διαφορετικές” είναι οι δύο απολογίες…), απεργάστηκε στην πράξη μια γελοιοποίηση ολόκληρου του δημοκρατικού συστήματος ποινικής δικαιοσύνης. Οπότε, αν θέλετε, ο Σωκράτης προκάλεσε μόνος του την κακή του τύχη- καθαρή περίπτωση κακοδαιμονίας…».