Ενας μπρούντζινος δίσκος, στο μέγεθος ενός αναλογικού δίσκου πικάπ, δείχνει ότι δεκαπέντε αιώνες πριν από τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων οι άνθρωποι της εποχής του χαλκού είχαν κατασκευάσει όργανα αστρονομικών υπολογισμών.
Το καλοκαίρι του 1991 μια ομάδα αρχαιοκαπήλων, ερευνώντας με ανιχνευτή μετάλλων την κορυφή ενός χαμηλού λόφου κοντά στην πόλη Νέμπρα της Κεντρικής Γερμανίας, 60 χιλιόμετρα δυτικά της Λειψίας, αποκάλυψε έναν μικρό αρχαιολογικό θησαυρό. Ανάμεσα σε κοσμήματα, όπλα και εργαλεία της εποχής του χαλκού βρήκε έναν χάλκινο δίσκο, διαμέτρου 32 εκατοστών, που έφερε ασυνήθιστες παραστάσεις σχηματισμένες με φύλλα χρυσού: έναν κύκλο, ένα μισοφέγγαρο, τρεις καμπύλες γραμμές και πολλές κουκκίδες, που έμοιαζαν με αστέρια στον νυχτερινό ουρανό. Οι φυσικοί που ανέλαβαν τη χρονολόγηση εξέτασαν ίχνη οργανικών υλικών στα σπαθιά που βρέθηκαν μαζί με τον δίσκο και κατέληξαν ότι είχαν ηλικία 3.600 ετών. Οι χημικοί, από την άλλη μεριά, που εξέτασαν την περιεκτικότητα του μπρούντζου και του χρυσού σε ιχνοστοιχεία συμπέραναν ότι ο χαλκός ήταν από ένα αρχαίο ορυχείο της Κεντρικής Αυστρίας και ο χρυσός από τα Καρπάθια όρη. Επομένως ο δίσκος δεν είχε μεταφερθεί από άλλη περιοχή της Ευρώπης, αλλά είχε κατασκευαστεί επί τόπου και μάλιστα πριν από το 1600 π.Χ. Δεν ήταν όμως τόσο εύκολο να διαπιστωθεί αν ήταν διακοσμητικό ή χρηστικό αντικείμενο.
Κλειδί οι Πλειάδες
Οδηγημένοι από τα χρυσά σχήματα που θύμιζαν Ηλιο, Σελήνη και αστέρια, οι αρχαιολόγοι σκέφτηκαν να ζητήσουν τη γνώμη ενός αστρονόμου, του καθηγητή Σλόσερ (Wolfhard Schlosser) του Πανεπιστημίου του Μπόχουμ. Ο καθηγητής Σλόσερ προσπάθησε στην αρχή να συγκρίνει τις θέσεις των «αστεριών» του δίσκου με τις θέσεις διάφορων αστεριών σε σύγχρονους αστρονομικούς χάρτες, χωρίς όμως επιτυχία. Προφανώς είχαν διακοσμητικό χαρακτήρα. Του έκανε όμως εντύπωση το γεγονός ότι επτά από τα «αστέρια» του δίσκου έμοιαζαν να αποτελούν μια ξεχωριστή ομάδα, και αυτό τον οδήγησε στην ιδέα ότι η ομάδα αυτή παριστάνει τις Πλειάδες, το αστρικό σμήνος που ο λαός μας αποκαλεί Πούλια. Με τα σημερινά τηλεσκόπια γνωρίζουμε ότι το σμήνος αυτό έχει χιλιάδες αστέρια, αλλά με γυμνό μάτι διακρίνονται μόνον επτά.
Οι Πλειάδες είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σώματα στον νυχτερινό ουρανό και αναφέρονται αρκετές φορές στην Παλαιά Διαθήκη και στην επική ποίηση. Ο Ομηρος και ο Ησίοδος αναφέρουν ότι η δύση των Πλειάδων λίγο μετά τη δύση του Ηλίου (με το Γρηγοριανό Ημερολόγιο περίπου στις 3 Νοεμβρίου) σηματοδοτούσε την επιδείνωση του καιρού και το τέλος των θαλασσινών ταξιδιών. Σηματοδοτεί επίσης το τέλος των γεωργικών εργασιών, εν όψει του χειμώνα, όπως μαρτυρεί η γνωστή παροιμία «στις δεκαεφτά ή στις δεκαοχτώ πέφτει η Πούλια στον γιαλό και πίσω παραγγέλνει:ούτε στανίτσα στα βουνά ούτε ζευγάς στους κάμπους».
Τα τόξα του Ηλιου
Αν ο δίσκος είχε «καταγεγραμμένες» αστρονομικές γνώσεις των ανθρώπων της εποχής του χαλκού, τότε αντίστοιχη σημασία θα έπρεπε να έχουν και τα υπόλοιπα χρυσά σχήματα. Ο καθηγητής Σλόσερ διεπίστωσε ότι οι δύο από τις τρεις καμπύλες γραμμές, αυτές που βρίσκονται ακριβώς στην περιφέρεια του δίσκου, σχηματίζουν τόξα 80 μοιρών η καθεμία. Για έναν αστρονόμο ο αριθμός αυτός είναι «σημαδιακός» επειδή είναι ίσος με το τόξο που ορίζουν στην περιοχή της Νέμπρα τα σημεία της ανατολής του Ηλίου κατά το χειμερινό και το θερινό ηλιοστάσιο. Οι περισσότεροι ίσως γνωρίζουν ότι το καλοκαίρι ο Ηλιος ανατέλλει από νοτιοανατολικά και τον χειμώνα από βορειοανατολικά, αλλά μάλλον δεν έχουν υπόψη τους ότι το εύρος μεταξύ των δύο αυτών θέσεων είναι συνάρτηση του γεωγραφικού πλάτους. Στην περιοχή της Ελλάδας είναι περίπου 60 μοίρες, αλλά στην Κεντρική Γερμανία είναι 80 μοίρες. Επομένως φαίνεται ότι οι δύο καμπύλες γραμμές του δίσκου παριστάνουν η μία το εύρος του τόξου ανατολής του Ηλίου στις διάφορες εποχές και η άλλη, συμμετρικά, το εύρος του τόξου δύσης.
Η ερμηνεία αυτή θα έπρεπε να τεκμηριώνεται και με τη μελέτη του ορίζοντα από την κορυφή του λόφου όπου βρέθηκε ο δίσκος. Υπάρχουν άραγε χαρακτηριστικά σημεία στις θέσεις απ΄ όπου ανατέλλει ο Ηλιος κατά το θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο; Δυστυχώς, αυτή η ερώτηση δεν ήταν εύκολο να απαντηθεί, επειδή από την εποχή του χαλκού έχει αλλάξει η βλάστηση στην περιοχή και, εκεί που υπήρχαν χαμηλοί θάμνοι, υπάρχουν σήμερα ψηλά δένδρα που εμποδίζουν τη θέα του ορίζοντα. Με τη βοήθεια όμως ενός Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών (GΙS) οι τοπογράφοι της ερευνητικής ομάδας μπόρεσαν να αποδείξουν ότι πραγματικά τις ημέρες των ηλιοστασίων ο Ηλιος ανέτελλε και έδυε πίσω από χαρακτηριστικές κορυφές των βουνών γύρω από τη Νέμπρα.
Τέλος, οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η τρίτη καμπύλη γραμμή, αυτή που βρίσκεται στο εσωτερικό του δίσκου, παριστάνει σχηματικά το πλοίο με το οποίο ο Ηλιος κάνει το ημερήσιο ταξίδι του από την Ανατολή στη Δύση και πάλι στην Ανατολή. Η αναπαράσταση αυτή είναι συνηθισμένη στους λαούς που ζούσαν στη Δανία και στη Νότια Σουηδία κατά την εποχή του χαλκού. Ετσι η συνεργασία αρχαιολόγων, φυσικών, χημικών και τοπογράφων κατάφερε να δώσει μια πρώτη ολοκληρωμένη ερμηνεία του δίσκου της Νέμπρα. Πρόκειται για ένα πρωτόγονο αστρονομικό όργανο που χρησίμευσε στην αναγνώριση των χαρακτηριστικών ημερομηνιών έναρξης και τερματισμού των γεωργικών εργασιών, 1.500 χρόνια αρχαιότερο από τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων!
Ο κ. Χάρης Βάρβογλης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του ΑΠΘ.
