Εδώ και καιρό το αρχοντικό του 19ου αιώνα κοντά στην οδό Τατοΐου της Κηφισιάς όπου έζησε η ιδεολόγος, αγωνίστρια και συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα από το 1916 ως τον τραγικό (και συμβολικό) θάνατό της το 1941 στεγάζει το Τμήμα Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη. Η έκθεση «Αναδρομή στην Κηφισιά» που παρουσιάζει αυτή την εποχή και την οποία επιμελήθηκε η διευθύντρια του Τμήματος κυρία Βαλεντίνη Τσελίκα είναι από μόνη της εξαίσια με τον τρόπο που ξαναζωντανεύει το παρελθόν αυτού του προαστίου μέσα από παλιές φωτογραφίες, χειρόγραφα, περιηγητικά βιβλία και χάρτες, συνθέτοντας έτσι τον ιστορικό καμβά όπου έζησαν και έδρασαν σημαντικές προσωπικότητες του 19ου και του 20ού αιώνα.
Ποιος επισκέπτης όμως μπορεί να αντισταθεί σε μια αναδρομή στη ζωή της θρυλικής Ελληνίδας όταν γνωρίζει ότι σε έναν από αυτούς τους διαδρόμους περπάτησε μαζί της ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο αδελφός της, ο Αντώνης Μπενάκης, και πολλοί άλλοι; Η έκθεση αυτή στο σαλόνι της οικοδέσποινας μας προσκαλεί επιτακτικά σε μια «επίσκεψη» στο δικό της συναρπαστικό παρελθόν, που ταυτίζεται με τη νεότερη ιστορία μας.
Προσωπικά βιώματα
Η κόρη του βαθύπλουτου μεγαλεμπόρου βάμβακος στην Αλεξάνδρεια Εμμανουήλ Μπενάκη από μικρή κυκλοφορούσε πάντα με το λάβδανο στην τσέπη. Για να ξεφύγει από την επιρροή των γονιών της αποφάσισε να παντρευτεί το 1895 τον αρκετά μεγαλύτερό της νομομαθή Στέφανο Δέλτα, ο οποίος μοιράστηκε μαζί της το πάθος για τη διαπαιδαγώγηση των ελληνόπουλων (αντικατοπτρίζεται στο Ταμείο Υποτροφιών του Κολλεγίου, που ήταν δικό τους δημιούργημα).
Για την επίσκεψή μας στο παρελθόν αυτού του σαλονιού μιλήσαμε με τον δισεγγονό της Πηνελόπης Δέλτα, αρχιτέκτονα, πρόεδρο του Ελληνοαμερικανικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος (Κολλέγιο Αθηνών- Κολλέγιο Ψυχικού) και του Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου. Εμπλούτισε με ζωντανές αναμνήσεις και παιδικά του ακούσματα ό,τι έχει ως τώρα καταγραφεί σε βιβλία. Ο Αλέξανδρος Σαμαράς, αδελφός του υπουργού Αντώνη Σαμαρά, είναι γιος της Λένας Ζάννα-Σαμαρά, εγγονής του Στέφανου και της Πηνελόπης Δέλτα από την κόρη τους, τη Βιργινία (η οποία παντρεύτηκε τον Αλέξανδρο Ζάννα, μετέπειτα υπουργό επί Βενιζέλου). Είναι ανιψιός του αείμνηστου Παύλου Ζάννα (αδελφού της Λένας Ζάννα, εισήγαγε το έργο του Προυστ στην Ελλάδα με μεταφράσεις), ο οποίος επιμελήθηκε το μεγαλύτερο μέρος του αρχείου της Πηνελόπης Δέλτα. Το έργο αυτό συνεχίζει ο γιος του Αλέκος Ζάννας, ξάδελφος του Αλεξάνδρου.
Ανάμεσα στους καλεσμένους της Πηνελόπης Δέλτα είναι και οι συγγε νείς, οι μεγάλες οικογένειες Μπενάκη, Χωρέμη, Σαλβάγου και Καραθεοδωρή.Η καθεμιά με τον τρόπο της προσέφερε τα μέγιστα στην ελληνική κοινωνία. Είναι ο Αντώνης Μπενάκης που δίνει την ψυχή του στο Μουσείο Μπενάκη, είναι ο θείος του Στεφάνου Δέλτα, ο κορυφαίος μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (και όχι Καραθεοδωρής), με τον οποίο διαβουλευόταν διά αλληλογραφίας ακόμη και ο Αϊνστάιν. Είναι και άλλοι πολλοί… Το Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, κοντά στο σπίτι της Πηνελόπης, που σήμερα οργανώνει όλη τη φυτοπροστασία της χώρας, δημιουργήθηκε από τον Εμμανουήλ Μπενάκη (ήταν και υπουργός Γεωργίας επί Βενιζέλου), τον Στέφανο Δέλτα (που είχε υπηρετήσει και ως διοικητής της Αγροτικής Τράπεζας) και τον Αντώνη Μπενάκη. Πρωτότυπα έγγραφα σχετικά με την υλοποίησή του παρουσιάζονται στην τωρινή έκθεση. Πολιτικοί και διανοούμενοι
Από τον Αλέξανδρο Μυλωνά (πατέρα του υπουργού Παιδείας επί Ανδρέα Παπανδρέου Γιώργου) ως τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Μαύρο Καβαλάρη Νικόλαο Πλαστήρα, πολλοί πολιτικοί μπήκαν στο σαλόνι της περίφημης οικοδέσποινας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος πολλές φορές ερχόταν απρόσκλητος. Εδώ ήπιε το τελευταίο του ποτό προτού γίνει η τρίτη απόπειρα δολοφονίας εναντίον του το 1933. «Πώς είχαν μάθει ότι θα είναι στο σπίτι των Δέλτα;Γιατί το πρωί είχε πάει η μαγείρισσα να πάρει ψάρι γιατί άρεσε στον πρόεδρο» προσθέτει ο Αλέξανδρος Σαμαράς. Η περιγραφή του γεγονότος από την Πηνελόπη Δέλτα αποτελεί πολιτικό τεκμήριο.
Από τις συναντήσεις της με τους κεντρικούς πρωταγωνιστές της πολιτικής έχουμε το προνόμιο των ιστορικών πηγών από πρώτο χέρι αφού η Δέλτα κατέγραφε τις μαρτυρίες τους. «Από τον θρυλικό Νικόλαο Πλαστήρα,για τον οποίο ένιωθε μεγάλο θαυμασμό,συγκεντρώνει στοιχεία για την εκστρατεία στην Ουκρανία το 1919.Του ζητάει ένα δώρο “για να σώσει την εποποιία από τη λησμοσύνη” και το λαμβάνει: είναι ένα χειρόγραφο 120 σελίδων». Συνέλεξε ακόμη τις προσωπικές διηγήσεις των μακεδονομάχων Νεόκοσμου Γρηγοριάδη, Ιάνκου Δραγούμη και Κωνσταντίνου Μανέτα.
Από την αλληλογραφία της με τους δημοτικιστές έχουμε την πολυτέλεια μιας εισαγωγής στη σκέψη των ανδρών που έπλασαν τη σύγχρονη γλώσσα μας: Γιάννης Ψυχάρης, Αλέξανδρος Πάλλης, Αργύρης Εφταλιώτης, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Αλέξανδρος Δελμούζος, Βλαστός, Κωστής Παλαμάς, Στρατής Μυριβήλης κ.ά. Μέσα σε αυτό το σαλόνι έγραψε πολλά από τα σημαντικά παιδικά της βιβλία («Μάγκας», «Τρελαντώνης», «Στα μυστικά του Βάλτου»). Ηταν επαναστάτρια μέχρι τέλους, σε αντίθεση με τη θεοφοβούμενη μητέρα της. Βρίσκουμε σε γράμμα του Μητροπολίτη Τραπεζούντας και μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου την εξής προτροπή: «Καλόν είναι να ακολουθήσετε την παράδοσιν της Εκκλησίας,αλλιώς θα χαρακτηρισθήτε αιρετική και θα σας αφορίσουν!».
Ολη αυτή η πνευματική και πολιτική δραστηριότητα όμως διακόπτεται στις 27 Απριλίου 1941, την ημέρα που οι Γερμανοί εισβάλλουν στην Αθήνα. Η Πηνελόπη Δέλτα δεν αντέχει αυτή τη συμφορά, καταπίνει δηλητήριο και εκπνέει πέντε ημέρες αργότερα. Στην κηδεία, στον κήπο της, ιερουργεί ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος. Σύμφωνα με την τελευταία της θέληση, επάνω στον τάφο της αναγράφεται μονάχα η λέξη «Σιωπή».
Το μοναδικό ήθος
Η Μιράντα Οικονόμου,μετέπειτα σύζυγος του καθηγητή και υπουργού Γιάγκου Πεσμαζόγλου,παιδική φίλη της Λένας Ζάννα-Σαμαρά,πήγαινε στο σπίτι των Δέλτα από 14 ετών και έχει μεταφέρει στον Αλέξανδρο Σαμαρά τις εξής εντυπώσεις: «Ηταν πάντα ντυμένη στα μαύρα (σ.σ.: από το 1908,όταν διέκοψε τον δεσμό της με τον Ιωνα Δραγούμη), με δαντέλα στο φόρεμα,πολύ περιποιημένη, λεπτή και ευθυτενής. Το έβλεπες ακόμη και όταν ήταν πλέον παράλυτη. Η πειθαρχία της έβγαινε στον τρόπο που ντυνόταν αλλά και στο βλέμμα,στην κίνηση,στον τρόπο που μιλούσε στα παιδιά». Δεν είναι τυχαίο που έγραψε τόσα βιβλία, τα οποία αποτελούν σήμερα κώδικες συμβουλών για την ελληνίδα μάνα (π.χ., Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών ).
«Στο κτήμα στην Κηφισιά- το θυμάμαι καλά,εμείς το γνωρίζαμε ως ΣοΒιρΑλι από τις τρεις κόρες των Δέλτα-την Πηνελόπη Δέλτα τη φρόντιζε μια μικρή κοπέλα ονόματι Μαριάνθηπου είχε παντρευτεί τον αγελαδά στα κτήματα.Οταν πήρε το δηλητήριο,η Μαριάνθη και η μητέρα μου ή η γιαγιά ήταν κοντά της.Οταν ρώτησαν την άρρωστη πώς αισθάνεται,εκείνη απάντησε στα αγγλικά “Ηow hard it is to die”,για να μην καταλάβει και τρομάξει η μικρή κοπέλα του σπιτιού.Νομίζω ότι αυτό δείχνει μιαν άλλης κλίμακας εσωτερική ευγένεια» παρατηρεί ο Αλέξανδρος Σαμαράς.
Τι έχει αφηγηθεί η Βιργινία Ζάννα,η κόρη της Πηνελόπης Δέλτα, στον εγγονό της Αλέξανδρο Σαμαρά για τη ζωή τους στην Κηφισιά; Μας μετέφερε ακριβώς τα λόγια της γιαγιάς του: «Οταν το βράδυ μάς διάβαζε το “Για την πατρίδα”και έφτανε η διήγηση στο σημείο όπου ο ήρωας,ο νεαρός αξιωματικός Αλέξιος,φυλακισμένος από τους Βούλγαρους,έπρεπε να σκοτωθεί,εμείς οι κόρες της,κλαίγοντας όλες μαζί,την παρακαλούσαμε να τον σώσει.Και τότε ξέρεις τι μας απαντούσε η μητέρα μας;“Πρέπει,για την πατρίδα,πρέπει να πεθάνει,και όταν πρέπει,πάει τελείωσε, πρέπει να πεθάνει”».
