Γεννημένος το 1932 στο Παρίσι ο πολεοδόμος και φιλόσοφος Πολ Βιριλιό έχει αναπτύξει διεξοδικά την ιδέα του «απόλυτου ατυχήματος» ως εγγενούς στοιχείου και καταλυτικού συστατικού της τεχνολογικής
προόδου. «Η τεχνολογία μάς αποσπά από συμβάντα που συμβαίνουν σε πραγματικό χώρο και σε πραγματικό χρόνο- και η τηλεόραση ως τεχνολογικό προϊόν αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του ισχυρισμού μου.Χάνουμε τη σο
φία μας,αλλοιώνεται η άποψη και η αντίληψή μας για το περιβάλλον.Ενα “ατύχημα”,μια αναπάντεχη επίσκεψη ενός φιλικού προσώπου φέρ΄ ειπείν,είναι απαραίτητο για να μας επαναφέρει στην πραγματικότητα» σημειώνει ο Βιριλιό.Ο γάλλος διανοούμενος
διαφωνεί με τον Αριστοτέλη,ο οποίος θεωρεί ότι «δεν υπάρχει επιστήμη του ατυχήματος». Και αναφέρεται στην ολοένα αυξανόμενη αξιοπιστία των προσομοιωτών πτήσης,που έχουν κατασκευαστεί για να αποτρέψουν το ενδεχόμενο ενός ατυχήματος.Πρόκειται για μια δημιουργική «λειτουργία» του ατυχήματος.
– Το 2002 διοργανώσατε στο Ιδρυμα Cartier μια έκθεση για τη σύγχρονη ιστορία με τίτλο «Αυτό που μας συμβαίνει»: Τσερνόμπιλ, 11η Σεπτεμβρίου, τσουνάμι… Στην έκθεσή σας κυριαρχούσε μια διαπίστωση της Χάνα Αρέντ: «Η πρόοδος και η καταστροφή είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος». Το χρηματιστηριακό κραχ είναι μια καταστροφή;
«Βεβαίως. Το 1979, μετά το πυρηνικό ατύχημα στο Θρι Μάιλ Αϊλαντ, έκανα λόγο για το “εγγενές ατύχημα”αυτό που προκαλούν οι ίδιες μας οι πράξεις. Είχα πει ότι οι τεχνολογικές πρόοδοι είναι οι υποσχέσεις της καταστροφής. Παλαιότερα τα ατυχήματα ήταν τοπικά. Με το Τσερνόμπιλ περάσαμε στην εποχή των παγκόσμιων ατυχημάτων, με συνέπειες που διαρκούν στον χρόνο. Το κραχ που ζούμε αντιπροσωπεύει το απόλυτο ατύχημα. Οι συνέπειές του διασπείρονται μακριά. Συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά όλων των άλλων ατυχημάτων. Τα τελευταία 30 χρόνια αντιμετωπίζουμε το αδιέξοδο του φαινομένου της επιτάχυνσης της Ιστορίας. Στην επιτάχυνση αυτή οφείλονται τα μεγάλα και υπερεθνικά ατυχήματα. “ Η επανάληψη δίνει τέλος στην εντύπωση του τυχαίου” λέει ο Φρόιντ. Τα ατυχήματα αυτά δεν είναι τυχαία. Συνηθίζουμε να αναλύουμε τη σοβούσα κρίση με όρους οικονομικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς. Αλλά δεν θα καταλάβουμε ποτέ τι συμβαίνει αν δεν προσεγγίσουμε την κρίση μέσα από μια πολιτική οικονομία της ταχύτητας, όπως την εκφράζει η τεχνολογική πρόοδος, και αν δεν τη συνδέσουμε με τον συμπτωματικό χαρακτήρα της Ιστορίας. Ας δώσουμε ένα παράδειγμα: Λέμε ότι ο χρόνος είναι χρήμα. Προσθέτω ότι η ταχύτητα- το χρηματιστήριο αυτό μας δείχνει- είναι εξουσία. Διαπιστώνουμε ότι έχουμε περάσει από την επιτάχυνση της Ιστορίας στην επιτάχυνση του πραγματικού. Αυτή είναι η πρόοδος. Μια ηθελημένη θυσία». – Πέρα από το στοιχείο της έκπληξης, πώς μπορούμε να ορίσουμε το χρηματιστηριακό ατύχημα;
«Οπως για όλα τα σύγχρονα συμβάντα, όταν εξετάζουμε το κραχ πρέπει να λάβουμε υπόψη μια σειρά συγχρονισμούς σε παγκόσμιο επίπεδο. Συγχρονισμός των ηθών και των εθίμων, συγχρονισμός των τρόπων αντίδρασης αλλά επίσης και των συναισθημάτων. Με τις επιθέσεις στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου ή με το τσουνάμι διαπιστώσαμε μια στιγμιαία και ταυτόχρονη παγκοσμιοποίηση των αντιδράσεων και των φόβων – όχι όμως και των απόψεων. Με τα χρηματιστήρια συμβαίνει το ίδιο. Επειτα από μια σύντομη τεχνική φάσηχρεοκοπίες τραπεζών, πτώση των αγορών-, περάσαμε σε μια περίοδο υπερβολικών και υστερικών αντιδράσεων. Μιλάμε για την “τρέλα των αγορών” και για “παράλογες αντιδράσεις” σαν να πρόκειται για το τέλος του κόσμου. Οι τρομοκράτες το έχουν αντιληφθεί καλά το φαινόμενο και το εκμεταλλεύονται».
– Πιστεύετε, όπως ορισμένοι, ότι ο καπιταλισμός έφθασε στο τέλος του; «Πιστεύω μάλλον ότι το τέλος είναι εκείνο που πλησιάζει στον καπιταλισμό. Είμαι πολεοδόμος. Το κραχ δείχνει ότι η γη είναι πολύ μικρή για την πρόοδο, για την ταχύτητα της Ιστορίας. Εξ ου και τα επαναλαμβανόμενα ατυχήματα. Ζούσαμε με τη σύμβαση ότι είχαμε ένα παρελθόν και ένα μέλλον. Λοιπόν, το παρελθόν δεν παρέρχεται, έχει στοιχειώσει στο μέτρο που δεν αναφερόμαστε πλέον σ΄ αυτό. Οσο για το μέλλον, περιορίζεται από το οικολογικό ερώτημα, από το προγραμματισμένο τέλος των φυσικών πηγών, όπως είναι το πετρέλαιο. Μένει λοιπόν το παρόν για να κατοικήσουμε. Αλλά ο συγγραφέας Οκτάβιο Πας έλεγε ότι “η στιγμή είναι μη κατοικήσιμη, όπως και το μέλλον”. Πρόκειται να το ζήσουμε αυτό όλοι, συμπεριλαμβανομένων των τραπεζιτών. Το παιχνίδι παίζεται εδώ και τώρα. Αλλά το τέλος που πλησιάζουμε δεν είναι θλιβερό. Είναι η πραγματικότητα και πρέπει να τη δεχθούμε. Το κραχ μάς μαθαίνει πως πρέπει να ζούμε το μεγαλείο που περικλείει η ίδια η ζωή».
– Μπορούμε να μιλούμε για την ηθική του κραχ, με την έννοια ότι τιμωρεί όχι μόνο τους φτωχούς αλλά και αυτούς που μέχρι πρότινος κέρδιζαν δισεκατομμύρια;
«Δεν είμαι δικαστής. Αντιλαμβάνομαι την οργή εναντίον εκείνων που συσσώρευσαν πλούτο εις βάρος της ασφάλειας του συστήματος. Ωστόσο το πρόβλημα του γρήγορου πλουτισμού είναι περίπλοκο και σοβαρό. Η οικονομία του πλούτου μετατράπηκε σε οικονομία της ταχύτητας. Η Αριστερά προσεγγίζει το φαινόμενο με τα παλαιά της ερμηνευτικά εργαλεία και προαναγγέλλει το τέλος του καπιταλισμού αναμένοντας την αποκατάσταση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η διάγνωση της Αριστεράς είναι βιαστική. Αν το κράτος δεν ανταποκριθεί στις προσδοκίες της Αριστεράς, μπορούμε αντίθετα να οδηγηθούμε σε έναν καπιταλισμό χωρίς όρια». – Εχετε πει ότι «η Αirbus ανακαλύπτοντας ένα αεροπλάνο 800 θέσεων δημιούργησε 800 εν δυνάμει νεκρούς». Το χρηματιστηριακό κραχ όμως δεν έχει προκαλέσει θανάτους…
«Δεν μιλάμε για πανώλη, για εκατομμύρια νεκρούς, ούτε καν για μια νέα 11η Σεπτεμβρίου. Εν προκειμένω δεν είναι η θνησιμότητα που μετρά, εκτός από μερικές αυτοκτονίες. Τα θύματα βρίσκονται αλλού. Από πού ξεκίνησε η παρούσα κρίση; Από τα subprimes, από τα σπίτια που αγοράζονταν με πιστώσεις κάτω από απίθανες συνθήκες. Τα θύματα είναι οι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι που χάνουν τις κατοικίες τους. Είναι όμως και η έννοια της μόνιμης κατοικίας που τίθεται εν αμφιβόλω, με τους μετανάστες, τους εκτοπισμένους, τους εξορίστους, τις μετεγκαταστάσεις επιχειρήσεων. Το φαινόμενο θα επιταχυνθεί. Ενα δισεκατομμύριο άνθρωποι απειλούνται με αναγκαστική μετανάστευση ως το έτος του 2040. Ιδού τα θύματα της κρίσης».
– Πιστεύετε στο χάος; «Αφού αποσταθεροποίησε το χρηματοοικονομικό σύστημα, το κραχ απειλεί να αποσταθεροποιήσει το κράτος που αποτελεί τον τελευταίο εγγυητή μιας κοινοτικής ζωής. Το κράτος επιχειρεί να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη του κόσμου. Αλλά αν τα χρηματιστήρια συνεχίσουν να πέφτουν, θα πτωχεύσει με τη σειρά του και το κράτος και τα έθνη θα βυθιστούν στο χάος. Δεν καταστροφολογώ. Δεν πιστεύω στο χειρότερο. Δεν πιστεύω στο χάος. Θα ήταν γελοίο, θα ήταν μια διανοητική αλαζονεία. Αλλά δεν πρέπει κανένας να απωθεί παρόμοιες σκέψεις. Απέναντι στον απόλυτο φόβο εγώ αντιπαραθέτω την απόλυτη ελπίδα. Ο Τσόρτσιλ έλεγε ότι αισιόδοξος είναι εκείνος που βλέπει μια ευκαιρία πίσω από κάθε καταστροφή».
