Τα τελευταία νέα θέλουν τον Γου Σουκ Χουάνγκ να διώκεται και ποινικά από τη Δικαιοσύνη της χώρας του: ο νοτιοκορεάτης επιστήμονας που εξαπάτησε τη διεθνή επιστημονική κοινότητα παραποιώντας επιστημονικά δεδομένα και δημοσιεύοντας ότι πέτυχε να διανύσει βασικά βήματα προς τη θεραπευτική κλωνοποίηση, φαίνεται πως το έκανε καταχρώμενος τεράστια ποσά από τον κρατικό προϋπολογισμό. Αν στα παραπάνω συνυπολογίσει κανείς και την ηθική βλάβη που υπέστη η ερευνητική κοινότητα της Νότιας Κορέας, δεν είναι περίεργο που ο επιστήμονας – ο οποίος σε μεγάλο βαθμό υπήρξε επιτυχημένος, αφού σύμφωνα με ειδική επιστημονική επιτροπή πέτυχε όντως την πρώτη κλωνοποίηση σκύλου – οδηγείται τώρα στον εισαγγελέα. Δυστυχώς ο Χουάνγκ δεν αποτελεί μοναδική περίπτωση: από τα τέλη του 2005, οπότε αποκαλύφθηκε η απάτη του, ως σήμερα έχουν αναφερθεί αντίστοιχες παραποιήσεις δεδομένων τόσο από ευρωπαίους όσο και από αμερικανούς και ασιάτες επιστήμονες. Αυτό βεβαίως που ξεχωρίζει τον Χουάνγκ από τους υπολοίπους είναι το γεγονός της διασημότητάς του (είχε γίνει εξώφυλλλο στο «Time» μετά τις «επιτυχίες» του). Πάντως μη νομίζετε ότι η απάτη στους κόλπους της επιστήμης είναι αποκλειστικά φαινόμενο των καιρών μας: μια μικρή (και σίγουρα όχι διεξοδική) αναδρομή στο παρελθόν, θα σας πείσει ότι και οι επιστήμονες είναι άνθρωποι με αδυναμίες. Το κακό βεβαίως είναι πως αυτές οι αδυναμίες έχουν επιπτώσεις επί δικαίους και αδίκους…
Στην ιστορία της επιστήμης έχουν καταγραφεί απάτες που δεν ήταν τίποτε άλλο από φάρσες και των οποίων ο αντίκτυπος περιορίστηκε μόνο στους άμεσα ενδιαφερομένους (συνήθως έναν εξαπατημένο επιστήμονα, θύμα των αστεϊσμών των συναδέλφων του). Υπήρξαν όμως και απάτες με εξαιρετικά ευρύ αντίκτυπο: πολλοί επιστήμονες επί πολλά χρόνια πίστευαν ως αληθινά παραποιημένα δεδομένα, τα οποία μάλιστα είχαν ενταχθεί στα σχολικά εγχειρίδια ή είχαν χρησιμοποιηθεί ως υπόβαθρο για πολιτικό σχεδιασμό! Τα κίνητρα πίσω από τις απάτες δεν είναι πάντα εύκολο να διερευνηθούν. Συχνά οι συγκυρίες υποθάλπουν εγκληματικές ενέργειες, ενώ άλλοτε η αλαζονεία τυφλώνει τους επιστήμονες, οι οποίοι αντί να διαμορφώνουν τις θεωρίες τους με βάση τα ευρήματά τους, έχουν διαμορφώσει μία θεωρία και αναζητούν «ευρήματα» να τη στηρίξουν διολισθαίνοντας έτσι σε έναν δρόμο χωρίς επιστροφή (με παραποίηση δεδομένων αλλά και «παράβλεψη» στοιχείων που δεν συνηγορούν στη θεωρία).
Απατηλά έμβρυα
Μία από τις πλέον διαδεδομένες απόψεις σχετικά με την εμβρυϊκή ανάπτυξη βασίζεται σε κατασκευασμένα δεδομένα! Πρόκειται για τη θεωρία που θέλει τα έμβρυα να ξαναζούν εν περιλήψει την εξελικτική ιστορία του είδους τους. Τη θεωρία πρότεινε ο Ερνστ Χέκελ (Ernst Haeckel, 1834-1919), μεγάλος γερμανός ζωολόγος, ο οποίος μάλιστα συνέβαλε στη διάδοση των ιδεών του Δαρβίνου στη Γερμανία. Ενα από τα ταλέντα του Χέκελ ήταν η ζωγραφική και προκειμένου να στηρίξει τη θεωρία του παρουσίασε σχέδια εμβρύων διαφόρων ειδών «αποδεικνύοντας» ότι κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης αυτά είναι σχεδόν ίδια. Τι καλύτερη απόδειξη της εξελικτικής θεωρίας από το γεγονός ότι το ανθρώπινο έμβρυο δεν ξεχωρίζει από εκείνο του ψαριού, του κοτόπουλου ή του χοίρου; Μόνο που το ανθρώπινο έμβρυο δεν είναι και τόσο όμοιο με τα έμβρυα των παραπάνω ειδών! Επιλέγοντας να παραλείψει βασικά χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τα εν λόγω έμβρυα και να υπερτονίσει τις ομοιότητες, ο Χέκελ στήριξε τη θεωρία του σε παραποιημένα δεδομένα. Αυτό όμως που καθιστά την περίπτωση του Χέκελ σχεδόν μοναδική στην ιστορία της επιστήμης (ή τουλάχιστον της ιστορίας της βιολογίας) είναι ότι η παραποιημένη θεωρία πέρασε στα σχολικά εγχειρίδια, όπου και παραμένει ακόμη!
H θεωρία κατέρρευσε στις αρχές του 20ού αιώνα (ήδη το 1910 η θεωρία ήταν ξεπερασμένη για τους επιστήμονες), ενώ η πλήρης απόδειξη της εκτεταμένης παραποίησης των δεδομένων ήρθε χάρη στις διεξοδικές εργασίες του βρετανού εξελικτικού βιολόγου Michael Richardson τη δεκαετία του ’90. Στην προκειμένη περίπτωση πάντως η παραμονή της θεωρίας στο προσκήνιο και στα επίσημα σχολικά εγχειρίδια διεθνώς έχει να κάνει με κοινωνιολογικούς παράγοντες: ο παλαιοντολόγος Στέφεν Τζέι Γκουλντ (Stephen Jay Gould, 1941-2002) στο κεφάλαιο 22 του βιβλίου του «Ι have landed» (εκδόσεις Vintage, 2002) εκφράζει την άποψη ότι συχνά τα νέα σχολικά εγχειρίδια βασίζονται στα προηγούμενα, πράγμα το οποίο μπορεί να εξηγήσει το φαινόμενο της επανάληψης λαθών από έκδοση σε έκδοση. Είναι επίσης πιθανόν η θεωρία να παρέμεινε στο συλλογικό υποσυνείδο γιατί είναι γοητευτικό να πιστεύουμε ότι ως έμβρυα έχουμε διανύσει την εξελικτική ιστορία μας. Αλλά, γοητευτικές ή όχι, οι λανθασμένες θεωρίες πρέπει να καταρρίπτονται!
Λισένκο: ένας σοβιετικός ήρωας
Τα «κατορθώματα» του Χουάνγκ έχουν πολλά κοινά με εκείνα του ρώσου επιστήμονα Τροφίμ Λισένκο, όχι τόσο ως προς το είδος των ερευνών όσο ως προς το ότι και οι δύο είχαν πολιτική στήριξη και στον καιρό της δόξας τους υπήρξαν λαϊκοί ήρωες. Βεβαίως, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης ο Χουάνγκ δεν μπόρεσε να απολαύσει τις δάφνες του επί μακρόν, πράγμα που έγινε στην περίπτωση του Λισένκο χάρη στην εσωστρέφεια της Σοβιετικής Ενωσης.
Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να βρει επιστήμονα που θα προσέφερε καλύτερο προπαγανδιστικό υλικό στη σταλινική Ρωσία από τον Τροφίμ Λισένκο: απόγονος αγροτικής οικογένειας από την Ουκρανία, ο γεννημένος το 1898 Λισένκο αποφοίτησε από το Αγρονομικό Ινστιτούτο του Κιέβου και το 1927 βρέθηκε να εργάζεται σε έναν πειραματικό σταθμό στο Αζερμπαϊτζάν. Σύμφωνα με σχετικό δημοσίευμα της εφημεριδας «Pravda», ο Λισένκο ανακάλυψε μία μέθοδο ενίσχυσης της απόδοσης των χωραφιών χωρίς λίπασμα, αλλά και έναν τρόπο να καταστήσει τα μπιζέλια καλλιεργήσιμα στο μεσοχείμωνο, πράγμα που «θα μετέτρεπε τα γυμνά χωράφια γύρω από τον Καύκασο πράσινα τον χειμώνα, θα έσωζε τα ζώα από ασιτία και θα επέτρεπε στους τούρκους αγρότες να επιβιώσουν τους χειμώνες χωρίς φόβο για το αύριο».
Τι σημασία έχει που τα δημοσιεύματα δεν επιβεβαιώθηκαν; Από το 1927 ως και το 1964 ο Λισένκο πέτυχε να είναι ο αγαπημένος επιστήμονας των ρωσικών MME και των κυβερνήσεων (Στάλιν και Χρουστσόφ), αλλά και να καταστρέψει τη βιολογία και ειδικότερα τη γενετική της χώρας αυτής. Οι υποτιθέμενες ανακαλύψεις του γίνονταν πάντα πρωτοσέλιδο: ακόμη και όταν οι παλιές δήθεν ανακαλύψεις αποδεικνύονταν τραγικές αποτυχίες (κανένα μπιζέλι δεν φύτρωσε κατά το μεσοχείμωνο), υπήρχε πάντα κάτι νέο να τροφοδοτήσει τον μύθο του Λισένκο ως «ξυπόλυτου επιστήμονα», ως προσωποποίησης του σοβιετικού μεγαλοφυούς αγρότη του οποίου τα ταλέντα αξιοποιήθηκαν από την επανάσταση.
H πρόσθετη ικανότητα του Λισένκο να κινητοποιεί τους απρόθυμους για εργασία αγρότες (που δεν είχαν κίνητρο μετά την κοινοκτημοσύνη που είχε επιβληθεί), οδήγησε τον Στάλιν να του δώσει εξαιρετικά προνόμια: τοποθετήθηκε διευθυντής της Ακαδημίας Αγροτικών Επιστημών της Σοβιετικής Ενωσης, απέκτησε τη δική του επιστημονική επιθεώρηση στην οποία δημοσίευε χωρίς καμία κριτική τα υποτιθέμενα πειράματά του για δημιουργία νέων υβριδίων και ορίστηκε υπεύθυνος να σταματήσει τη διασπορά «επικίνδυνων» ιδεών μεταξύ επιστημόνων. Στο πλαίσιο αυτής της τελευταίας αρμοδιότητάς του, ο Λισένκο πέτυχε να σωπάσει κάθε φωνή που αμφισβητούσε την εγκυρότητα των ευρημάτων του, φθάνοντας μάλιστα να γίνει ο ηθικός αυτουργός του θανάτου του μεγάλου ρώσου βιολόγου Νικολάι Βάβιλοφ.
Στην αποκαθήλωση του Λισένκο, η οποία δεν ήρθε παρά στις αρχές της δεκαετίας του ’60, συνέβαλαν μεγάλοι ρώσοι επιστήμονες όπως ο Αντρέι Ζαχάροφ, ο οποίος το 1964 σημείωνε ότι ο Λισένκο «είναι υπεύθυνος για την ντροπιαστική οπισθοδρόμηση της σοβιετικής βιολογίας και ειδικότερα της γενετικής, τη διασπορά ψευδοεπιστημονικών απόψεων, τη δυσφήμηση, σύλληψη, ακόμη και τον θάνατο πολλών αληθινών επιστημόνων». Ακόμη και στις μέρες μας, η ρωσική βιολογία επουλώνει τις πληγές που της άφησε η περίοδος Λισένκο, ενώ ο ίδιος συνέχισε να πηγαίνει στο εργαστήριό του ως τον θάνατό του (1976) ακόμη και στερημένος από τους επίσημους τίτλους του.
H «φυλή» Ταζαντέι (Tasaday)
Μία άλλη επιστημονική απάτη με τις ευλογίες της κυβέρνησης έλαβε χώρα σχετικά πρόσφατα στις Φιλιππίνες. Τον Ιούνιο του 1971, ο Μανουέλ Ελιζάλντε, κυβερνητικός αξιωματούχος, ανέφερε τη συνάντησή του με μία ομάδα μόλις 26 ατόμων που αποτελούσαν τη φυλή Ταζαντέι. Το ενδιαφέρον της φυλής αυτής, που ζούσε στο νησί Μιντανάο, ήταν ότι πρακτικώς τα μέλη της αποτελούσαν τους πλέον πρωτόγονους ανθρώπους της Γης: ζούσαν στις σπηλιές, δεν είχαν ακόμη ανακαλύψει τη γεωργία, κυνηγούσαν χρησιμοποιώντας εργαλεία της παλαιολιθικής εποχής! Σύμφωνα με τον Ελιζάλντε, ο οποίος είχε – λέει – παρακολουθήσει επί μακρόν τους Ταζαντέι, στη γλώσσα αυτής της φυλής δεν υπήρχαν οι λέξεις «εχθρός», «όπλο», «πόλεμος».
Στην προσπάθειά του να προστατέψει τους φιλειρηνικούς Ταζαντέι, ο πρόεδρος Μάρκος ανακοίνωσε ότι απαγορεύονταν οι επισκέψεις σε τεράστια ακτίνα γύρω από τις σπηλιές τους, ενώ λίγο αργότερα επέβαλε στρατιωτικό νόμο στη χώρα. Στρατιώτες εστάλησαν να επιτηρούν τα όρια της περιοχής, ενώ όποιος ήθελε να επισκεφθεί τη φυλή, έπρεπε πρώτα να πάρει άδεια από τον Ελιζάλντε, ο οποίος και θα συνόδευε τους επισκέπτες. Λίγοι ήταν εκείνοι που πήραν άδεια, με πρώτο και καλύτερο το περιοδικό «National Geographic», στο οποίο δημοσιεύθηκαν σχετικά άρθρα και το οποίο συνέβαλε στην παραγωγή ενός σχετικού ντοκυμαντέρ.
H διαφήμιση έφερε περισσότερους ενδιαφερομένους στις Φιλιππίνες και ο Ελιζάλντε, που απολάμβανε προνόμια θεόσταλτου ηγέτη μεταξύ των Ταζαντέι, δημιούργησε ένα μη κερδοσκοπικό ίδρυμα. Οι δωρεές των επισκεπτών θα δίνονταν στο ίδρυμα, στόχος του οποίου ήταν να προστατεύσει τους Ταζαντέι από τις εξωτερικές «πολιτισμένες» επιδράσεις. Θεωρητικά! Γιατί όταν η δικτατορία του Μάρκος έληξε (1986), ένας ελβετός ανθρωπολόγος επισκέφθηκε τους Ταζαντέι προκειμένου να τους μελετήσει χωρίς τους κυβερνητικούς περιορισμούς. Προς μεγάλη του έκπληξη ανακάλυψε ότι τα μέλη της φυλής (που δεν ήταν καν φυλή) ζούσαν διπλή ζωή: παρουσία των επισκεπτών ήταν οι πρωτόγονοι των σπηλαίων. Μετά φορούσαν τα τζιν τους και τα μακό μπλουζάκια τους και επέστρεφαν στο χωριό τους, μερικά χιλιόμετρα από τις σπηλιές! Ερωτώμενοι, απάντησαν ότι ο Ελιζάλντε τους είχε πείσει να παίξουν αυτό το παιχνίδι για να κερδίσουν χρήματα. Μαντέψτε ποιος ήταν από τους πρώτους που έφυγαν από τις Φιλιππίνες, αμέσως μετά την πτώση του Μάρκος… Πάντως τα 35 εκατομμύρια δολάρια που πήρε μαζί του ο Ελιζάλντε δεν του εξασφάλισαν την ευημερία: πέθανε φτωχός και εξαρτημένος από τα ναρκωτικά στην Κόστα Ρίκα, όπου είχε διαφύγει.
Ο άνδρας του Piltdown
Αν πίσω από το σκάνδαλο των Ταζαντέι υπήρχε δόλος, η περίπτωση του άνδρα του Piltdown ήταν μάλλον μια φάρσα. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: το 1912 στην περιοχή Piltdown, στο Σάσεξ της Αγγλίας, ανακαλύφθηκε από τον Τσαρλς Ντόουζον ο άνδρας του Piltdown. Επρόκειτο για έναν σκελετό ο οποίος ονομάστηκε Eoanthropus dawsoni και ο οποίος θεωρήθηκε ο χαμένος κρίκος μεταξύ του ανθρωπίνου είδους και των πηθικοειδών προγόνων μας: το κρανίο του Eoanthropus dawsoni ήταν χαρακτηριστικά ανθρώπινο, ενώ η κάτω γνάθος χαρακτηριστικά πιθηκοειδής. Σαράντα ολόκληρα χρόνια πέρασε ο συγκεκριμένος σκελετός στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου προτού οι επιστήμονες αποδείξουν ότι όλα ήταν μία απάτη: το κρανίο ανήκε σε σύγχρονο άνθρωπο, ενώ η κάτω γνάθος σε σύγχρονο ουρακοτάγκο! Περιττό να πούμε ότι το θέμα αποτελεί ακόμη το μελανό σημείο στην ιστορία της παλαιοντολογίας. Οσο για το ποιος μπήκε στον κόπο να καταστρώσει και να εκτελέσει ένα τέτοιο σχέδιο εξαπάτησης, οι έρευνες δεν έχουν καταλήξει πουθενά. Το βέβαιο πάντως είναι ότι επρόκειτο για άτομο με ειδικές γνώσεις, αφού γνώριζε πολύ καλά πώς έπρεπε να τοποθετήσει τα «ευρήματα» για να κάνει πιστευτή την ιστορία του.
Το σκάνδαλο του IQ
Οταν κανείς επιθυμεί να διερευνήσει την κλασική ερώτηση «είναι τα γονίδια ή το περιβάλλον που καθορίζουν μια συγκεκριμένη ανθρώπινη λειτουργία;» δεν θα βρει καλύτερο «υλικό» προς μελέτη από τους ομοζυγωτικούς διδύμους που μεγαλώνουν σε διαφορετικές οικογένειες. Πρακτικώς, ένα ζευγάρι τέτοιων διδύμων είναι σαν ένα πείραμα με τη βοήθεια της φύσης: έχουν απολύτως το ίδιο γενετικό υλικό (πράγμα που σημαίνει ότι στην υποτιθέμενη πειραματική μας διάταξη διατηρείται σταθερή η παράμετρος «γονίδια») και η ανατροφή τους σε διαφορετικές οικογένειες επιτρέπει να μελετηθεί η επίδραση του περιβάλλοντος (η μεταβλητή παράμετρος του πειράματος).
Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι το πρόβλημα για τέτοιου είδους μελέτες είναι η έλλειψη ικανού αριθμού διδύμων! Ακόμη και όταν υπάρχουν, έχουν στην πλειονότητα των περιπτώσεων ανατραφεί στην ίδια οικογένεια. Για τον λόγο αυτό, όταν ο Σερ Σίριλ Μπαρτ (Sir Cyril Burt, 1883-1971), καθηγητής Ψυχολογίας στο University College του Λονδίνου, παρουσίασε μελέτες ευφυΐας οι οποίες βασίστηκαν σε μεγάλο αριθμό διδύμων (υπερδιπλάσιο σε σχέση με προϋπάρχουσες μελέτες), κανείς δεν αμφισβήτησε το συμπέρασμά του ότι η ευφυΐα είναι κληρονομική. Και όχι μόνο αυτό: τόση ήταν η επιρροή τού Μπαρτ ώστε τα αποτελέσματα των μελετών του αποτέλεσαν τη βάση για τον σχεδιασμό μιας σειράς εξετάσεων που καθόριζαν την επαγγελματική πορεία των παιδιών από πολύ μικρή ηλικία (χονδρικά η ιδέα ήταν η εξής: αφού η ευφυΐα είναι κληρονομική, δεν υπάρχει λόγος να εκπαιδεύουμε επί μακρόν άτομα τα οποία είναι γενετικώς προκαθορισμένα για κατώτερα επαγγέλματα).
Τις κοινωνικές συνέπειες αυτής της πρακτικής μπορούμε όλοι να τις μαντέψουμε… Αυτό όμως που δεν μπορεί να συγχωρεθεί στην περίπτωση του βρετανού ψυχολόγου είναι ότι τα συμπεράσματά του ήταν ψεύτικα: όχι μόνο είχε επινοήσει ζευγάρια διδύμων, αλλά είχε επινοήσει ακόμη και τους δύο συνεργάτες που υποτίθεται ότι τον βοηθούσαν να εντοπίσει τους διδύμους!
