Ο Μέγας Φρειδερίκος της Πρωσίας ζήτησε κάποτε από τους αυλικούς του να εκκενωθεί από τους κατοίκους μια συγκεκριμένη έκταση της αυτοκρατορίας του, προκειμένου ανενόχλητος να επιδίδεται στο σπορ του κυνηγιού. Οπως συμβαίνει με όλους τους αυλικούς, όλων των εποχών και όλων των συστημάτων, οργάνωσαν και εφάρμοσαν προθύμως την επιχείρηση εκκένωσης της περιοχής από τους ενοχλητικούς υπηκόους. Ομως ένας μυλωνάς που είχε τον μύλο του στην περιοχή και αρνήθηκε να υπακούσει στις εντολές του Αυτοκράτορα και στις πιέσεις των αυλικών, απάντησε με την ιστορική φράση «Υπάρχουν δικαστές στο Βερολίνο». Ο Μέγας Φρειδερίκος, όταν πληροφορήθηκε την αντίδραση του μυλωνά, εξεπλάγη θετικά, όχι από την ανυπακοή του, αλλά από την πεποίθησή του ότι θα δικαιωθεί και από την εμπιστοσύνη του προς τους δικαστές του Βερολίνου, που ο ίδιος ο Αυτοκράτορας διόρισε. Κάπως έτσι γεννήθηκαν οι θεσμοί στην Ευρώπη. Ετσι σφυρηλατήθηκαν τα σημερινά τους αξιακά συστήματα.
Μόλις πριν από λίγα χρόνια, το 2005, το βρετανικό Ελεγκτικό Συνέδριο επέπληξε με ιδιαίτερη αυστηρότητα τα μέλη της βασιλικής οικογένειας, διότι ύστερα από ελέγχους που διενήργησαν, διαπίστωσαν ότι δεν συμμορφώθηκαν πλήρως σε προηγούμενες οδηγίες του για περιορισμό των υπερβολικών δαπανών στα επίσημα ταξίδια τους στο εξωτερικό. Επέκρινε με δριμύτητα τον πρίγκιπα Ανδρέα για αδικαιολόγητες δαπάνες, που επιβάρυναν το βρετανικό δημόσιο και αφορούσαν ενοικιάσεις ελικοπτέρων, προκειμένου να λάβει μέρος σε αγώνες γκολφ.
* Η «εξωτερικότητα» των θεσμών
Τα δύο παραπάνω παραδείγματα είναι ενδεικτικά. Οι θεσμοί στις προηγμένες κοινωνίες έχουν υπόβαθρο τον πολιτισμό τους, δηλαδή παγιωμένα αξιακά συστήματα με πάγια αποδεκτές και αυτοπειθαρχούμενες συμπεριφορές. Χώρες με θεσμική ολοκλήρωση αποδέχονται μεν τις πάσης φύσεως ιεραρχίες στις κοινωνίες τους, δεν αναγνωρίζουν όμως την ύπαρξη ιδιαίτερων νομικών αλλά και ουσιαστικών προνομίων ή συμπεριφορών που προέρχονται από την ιδιότητα οιουδήποτε προσώπου ή από κάθε σύστημα εξουσίας και λειτουργούν σε βάρος της ισονομίας και της ισοπολιτείας. Τόσο ο μυλωνάς από τη Γερμανία όσο και ο ελεγκτής από την Αγγλία δεν αναγνωρίζουν σε κανέναν βασιλιά την αυθαιρεσία σε βάρος του κράτους ή του πολίτη. Ούτε αισθάνονται τον φόβο από τις συνέπειες της οργής του, διότι υπάρχει εμπιστοσύνη στους προστατευτικούς θεσμούς της χώρας. Αλλά οι θεσμοί στις προηγμένες θεσμικές Δημοκρατίες διακρίνονται από το χαρακτηριστικό της «εξωτερικότητας» τους.
Δεν πειθαρχούν σε αυτούς μόνον οι πολίτες, αλλά αυτοπειθαρχούν, και ούτε διανοούνται να τους παραβούν και όσοι ασκούν δημόσια, κοινωνική ή οικονομική εξουσία. Διαφορετικά υπάρχει Νέμεσις στους παραβάτες, και μάλιστα ανεξάρτητα αν παραβίασαν συγχρόνως και τυπικό κανόνα Δικαίου. Αρκεί να προκάλεσαν το δημόσιο αίσθημα με τις πράξεις τους και ως εκ τούτου να έχουν απολέσει την εμπιστοσύνη του κοινωνικού συνόλου. Τότε παραιτούνται του δημόσιου αξιώματος.
«Εξωτερικότητα» των θεσμών σημαίνει πάνω από όλα ότι αυτοί που ασκούν οποιασδήποτε μορφής εξουσία στις θεσμικές Δημοκρατίες διαπαιδαγωγούν με τη θεσμική συμπεριφορά τους πολίτες, και όταν εξαχρειώνονται κάποιοι από τους ιθύνοντες τότε οι πολίτες δεν τους ακολουθούν παραδειγματιζόμενοι αρνητικά, αλλά απαιτούν τιμωρία. Για να λειτουργήσουν όμως οι θεσμοί, πρέπει να είναι αυτονομημένοι από την κομματική «νομενκλατούρα» και τα άλλα συμφέροντα. Βέβαια, ο αυτονομημένος θεσμός δεν είναι ο ανεξέλεγκτος θεσμός. Αντίθετα λογοδοτεί μεθοδικά και συστηματικά στα εκλεγμένα όργανα της Δημοκρατίας.
Είναι μελαγχολική η διαπίστωση, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, ότι η πλειονότητα των ελλήνων πολιτών δεν εμπιστεύεται την ελληνική Δικαιοσύνη. Η ευθύνη εδώ της κυβέρνησης είναι βαρύτατη. Ανεξάρτητα αν υπάρχουν ή όχι κάποιοι – ελάχιστοι – που υποκύπτουν σε κυβερνητικές πιέσεις ή παρεμβάσεις, φοβούμαι ότι τέτοιες μεθοδεύσεις τελικά κλονίζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών.
Παράδειγμα: Η προκαταρτική έρευνα καθιερώθηκε ως πρακτική, πριν από μερικά χρόνια, προκειμένου να αποφεύγονται άσκοπες εισαγγελικές διώξεις με αφορμή κάποια δημόσια καταγγελία και να προστατεύονται οι καταγγελλόμενοι πολίτες. Αυτή η πρόχειρη εισαγγελική έρευνα θα έπρεπε κανονικά να τελειώνει μέσα σε λίγες μέρες, αν όχι ώρες, μόλις δε διαπιστώνεται υπόνοια ποινικής ευθύνης, να παραπέμπεται η υπόθεση για ουσιαστική έρευνα στον φυσικό δικαστή-ανακριτή. Δυστυχώς όμως παρουσιάζεται το μη σύννομο φαινόμενο των πολύμηνων, ακόμη και πολύχρονων προκαταρκτικών εισαγγελικών ερευνών. Αυτό έχει ως συνέπεια να μένει έκθετη η Δικαιοσύνη, να κλονίζεται το κύρος της και να δοκιμάζεται η εμπιστοσύνη των πολιτών. Η υπόθεση των ομολόγων, των υποκλοπών, της Siemens κτλ. είναι μερικές από τις περιπτώσεις όπου οι εισαγγελείς αυτοβούλως λειτούργησαν ως ανακριτές. Επόμενο ήταν να εγερθούν υποψίες για μεροληψία και κυβερνητικές μεθοδεύσεις. Τελικά όμως ο θεσμός της Δικαιοσύνης με όλα αυτά πλήττεται ανεπανόρθωτα.
* Η πολιτική και η ύβρις
Μια Δημοκρατία που την κυβερνούν οι θεσμοί δεν ξέρει από φυλάρχους με προνόμια. Μιας τέτοιας Δημοκρατίας δεν κλονίζονται οι φυσικές της ιεραρχίες με την καταπάτηση των θεσμών, αφού η πειθαρχία είναι εσωτερική και στηρίζεται πάνω σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο πολιτισμού, όπου ο πολίτης προσηλώνεται σε θεσμούς· όχι βέβαια παραμορφωμένους σε φόβητρα. Η θεσμική Δημοκρατία είναι μια ήρεμη Δημοκρατία όπου οι συνειδήσεις των πολιτών είναι άγρυπνες, αλλά όχι ταραγμένες. Αυτή ακριβώς η ήρεμη βεβαιότητα δημιουργείται από την αξιακή λειτουργία των θεσμών, και πρωτίστως της Δικαιοσύνης, ως προστάτιδας όχι μόνο του συνολικού θεσμικού συστήματος, αλλά και της δικής της θεσμικής αποστολής και των αξιών της.
Σήμερα ο έλληνας πολίτης έχει χάσει πια την εμπιστοσύνη του στους θεσμούς της χώρας. Η αμφισβήτηση και η δυσπιστία του εξελίσσονται σε πεποίθηση. Η ανάκτηση αυτής της εμπιστοσύνης δεν επιτυγχάνεται με πολιτικές ρητορείες, κηρύγματα και ευχολόγια. Για την ανατροπή αυτού του γενικευμένου κλίματος απαιτούνται από τις πολιτικές ηγεσίες γενναίες πρακτικές που δημιουργούν θετικά προηγούμενα. Και αυτό ακριβώς είναι το μεγάλο ζητούμενο για τα επόμενα χρόνια.
Ο κ. Αλέκος Παπαδόπουλος είναι βουλευτής του ΠαΣοΚ.
