Συμπληρώνονται εφέτος 70 χρόνια από τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης που ενέπνευσαν τον Επιτάφιο. Ομως καθώς η ένταση της κοινωνικής έκρηξης του 1936 παραμένει αδιευκρίνιστη, η πολιτική σημασία της τείνει να υποβαθμιστεί. Τα στοιχεία παρουσιάζουν κενά, όμως επισταμένη αποτίμησή τους καταδεικνύει ρήξεις στη ροή του ιστορικού χρόνου που χρήζουν επεξήγησης. H μαχητικότητα του 1936 υπήρξε τετραπλάσια του μέσου όρου της περιόδου 1919-1935, με κύριο επιπλέον γνώρισμα τη σύνθεση χαρακτηριστικών που είχαν εμφανιστεί μεμονωμένα σε προηγούμενες διεκδικητικές εξάρσεις. Το 1936 είχαμε κίνηση τόσο του οργανωμένου συνδικαλισμού (με το ξέσπασμα έξι κλαδικών απεργιών) όσο και δράσεις φτωχών λαϊκών στρωμάτων στο πλαίσιο του κινήματος των πόλεων (με 17 τοπικές γενικές απεργίες). Στον δρόμο της αναζήτησης αιτιωδών παραγόντων, η προσοχή αιχμαλωτίζεται κατ’ αρχάς από εξελίξεις στον χώρο της οικονομίας.
* Ανάπτυξη και σκάνδαλα
H πολιτική της υποκατάστασης των εισαγωγών, σε εφαρμογή ήδη από το 1932, έδωσε τη δυνατότητα στην ελληνική βιομηχανία να ελέγξει το 75% της εγχώριας αγοράς και να αυξήσει εντυπωσιακά την κερδοφορία της, όμως οι τιμές παρέμεναν υψηλές και οι μισθοί καθηλωμένοι. H απόκλιση γινόταν δραματική στο φόντο των αλλεπάλληλων οικονομικών σκανδάλων που από τις αρχές του χρόνου έβλεπαν το φως της δημοσιότητας τροφοδοτώντας τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Ο σπινθήρας της ανάφλεξης δόθηκε από τον πιο οργανωμένο κλάδο του Μεσοπολέμου, τους καπνεργάτες.
* Καπνεργάτες
Οι καπνεργατικές διεκδικήσεις είχαν περίβλημα οικονομικό, όμως η απεργία συμπύκνωνε αγώνες και προσδοκίες μιας ολόκληρης δεκαετίας. Μια πρώτη διάσταση αφορούσε το ζήτημα της εξαγωγής ανεπεξέργαστων καπνών, που η διευθέτησή του το 1925-26 προκάλεσε εκτεταμένη ανεργία (και, σταδιακά, την ίδια την εξάρθρωση του κλάδου). Το Ταμείο Ασφαλίσεως Καπνεργατών, που από το 1926-27 παρείχε επιδόματα ανεργίας και ασθενείας, ξεκίνησε με πλουσιοπάροχες εξαγγελίες, όμως στην πορεία αυτές μετριάστηκαν και στη συνέχεια αντιστράφηκαν. H καπνεργατική ομοσπονδία κατήγγελλε ότι ο περιορισμένος ρόλος της στη διοίκηση του Ταμείου εξέτρεφε αδιαφάνεια, διαχειριστικές ατασθαλίες και ευνοιοκρατία. Οι καπνεργάτες ανησυχούσαν, τέλος, για τη νέα, δραστικά απλοποιημένη, μέθοδο της τόγκας, που έδινε στους καπνέμπορους τη δυνατότητα να αντικαθιστούν ειδικευμένη εργασία με φτηνή ανειδίκευτη.
* Αναζήτηση ενότητας
H αιματηρή καταστολή των θεσσαλονικέων απεργών στις 9 Μαΐου από τον κατασταλτικό μηχανισμό της κυβέρνησης Μεταξά έδειξε στις ερίζουσες πτέρυγες του εργατικού κινήματος πως η ενότητα ήταν μονόδρομος. Αν και οι συζητήσεις μεταξύ σοσιαλιστών και κομμουνιστών δεν έμελλε να τελεσφορήσουν, η διεξαγωγή τους προσέδωσε στις διεκδικητικές δράσεις πρωτοφανή δυναμική. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα χρόνια οργανωτικά προβλήματα του εργατικού κινήματος είχαν επιλυθεί· όμως, για όσο διάστημα βρισκόταν σε εξέλιξη, η διεκδικητική έφοδος δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για καινοφανείς αναγνώσεις της πολιτικής πραγματικότητας και την αίσθηση ότι μια νέα περίοδος λαϊκής ενδυνάμωσης βρισκόταν στο ξεκίνημά της. Αντ’ αυτού, το κίνημα ηττήθηκε κατά κράτος. Γιατί;
* Ο ρόλος της πολιτικής
Επαρκής απάντηση δεν είναι δυνατόν να δοθεί αν δεν ληφθεί υπ’ όψιν ο ρόλος της πολιτικής. Στη συγκυρία του 1936 δεσπόζει η συζήτηση για τις συνέπειες του συμφώνου Σκλάβαινα – Σοφούλη, που προέβλεπε πολιτική αποσυμπίεση και σειρά φιλολαϊκών μέτρων σε αντάλλαγμα για υποστήριξη του KKE σε μια μελλοντική κυβέρνηση των Φιλελευθέρων. Το σύμφωνο βέβαια δεν εφαρμόστηκε ποτέ, όμως η σύναψή του λειτούργησε ως πρίσμα μέσα από το οποίο οι πολιτικοί δρώντες ερμήνευαν τα κρίσιμα συμβάντα του Μαΐου. Υφίστανται δύο, εν πολλοίς ανατροφοδοτούμενες, απλοποιήσεις, μία «δεξιά», μία «αριστερή»: σύμφωνα με την πρώτη ο ηγέτης των Φιλελευθέρων Σοφούλης, αφελές θύμα κομμουνιστικής συνωμοσίας, οδήγησε με τις πράξεις του το αστικό καθεστώς στα πρόθυρα της αποσταθεροποίησης· σύμφωνα με τη δεύτερη, η κομμουνιστική πολιτική, απαύγασμα μεγαλοφυούς στρατηγικής, προκάλεσε ρήγμα στον βενιζελισμό βάζοντας τις βάσεις για τη μαζικοποίηση του KKE στα χρόνια της κατοχής. Ομως ούτε ο Σοφούλης αποδυνάμωσε το αστικό καθεστώς ούτε – πολύ περισσότερο – οι κομμουνιστές επέτυχαν κέρδη: ηττήθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά. Ορισμένα κρίσιμα στοιχεία πρέπει να τονιστούν.
Στο πνεύμα του συμφώνου και της νέας συναινετικής πολιτικής των Λαϊκών Μετώπων, το KKE παρέδωσε την ηγεσία της Κεντρικής Απεργιακής Επιτροπής (KAE) Θεσσαλονίκης σε επτά φιλελευθέρους και τέσσερις βασιλόφρονες βουλευτές της πόλης, οι οποίοι, αφού απέκλεισαν το βασικό πολιτικό αίτημα της κινητοποίησης (την απομάκρυνση Μεταξά), επιδόθηκαν σε αγώνα δρόμου προκειμένου να τερματιστούν οι απεργιακές κινητοποιήσεις. Σε εκείνους που τους κατηγόρησαν ότι με τη στάση τους υπέθαλπαν μελλοντικές ταραχές απάντησε στις 14 Μαΐου ο γιατρός Μισιρλόγλου, βουλευτής Θεσσαλονίκης των Φιλελευθέρων και εξέχον μέλος της KAE: «… εάν δεν εκλονίσθη συθέμελα το κοινωνικόν καθεστώς και εάν δεν περιήλθεν εις δεινή θέσιν η κυβέρνησις Μεταξά, τούτο οφείλεται εις την ενεργό επέμβασιν των Φιλελευθέρων πολιτευτών… H προσπάθειά των αυτή… έσωσεν την κατάστασιν…». Μόνο που τρεις μήνες αργότερα, ελεύθερος από τις οχλήσεις της κινηματικής παρεμπόδισης, ο Μεταξάς επέβαλε δικτατορία.
Ο κ. Σεραφείμ I. Σεφεριάδης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
