Το 1996 κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ (στην Ελλάδα το 1998) το σημαντικότερο από τα δεκάδες βιβλία και άρθρα που ανέδειξαν τον αμερικανό καθηγητή του Χάρβαρντ Σάμιουελ Χάντινγκτον σε έναν από τους πιο πολυδιαβασμένους αλλά και αμφιλεγόμενους πολιτικούς φιλοσόφους των τελευταίων ετών εκατέρωθεν του Ατλαντικού. Το βιβλίο ήταν «Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης» και βασιζόταν σε ένα ομότιτλο άρθρο του το οποίο δημοσιεύθηκε το 1993 στην επιθεώρηση «Foreign Affairs». Στο εν λόγω μπεστ σέλερ ο επισκοπικός το θρήσκευμα Χάντινγκτον αναλύει τη δική του εκδοχή περί του χαρακτήρα των μελλοντικών συγκρούσεων στον πλανήτη και των παγκόσμιων συσχετισμών στον 21ο αιώνα. Συγκεκριμένα, στη θεωρία του ο Χάντινγκτον υποστηρίζει ότι ο επόμενος πόλεμος – μετά τον Ψυχρό Πόλεμο – και οι μεγάλες διαιρέσεις και πηγές συγκρούσεων θα είναι όχι πια ανάμεσα σε ιδεολογίες αλλά ανάμεσα στους πολιτισμούς (κυρίως ανάμεσα στη Δύση και στο Ισλάμ).


Δεν θα ήταν υπερβολικό να πει κανείς ότι η σκέψη του Χάντινγκτον είχε γίνει το ευαγγέλιο της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ και των συμμάχων τους μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Δεκαπέντε χρόνια μετά η «προφητεία του» επαληθεύτηκε; Οδήγησε τους Αμερικανούς στη σωστή πολιτική ή στην καταστροφή;


Ο Samuel Huntington, από τους τελευταίους εναπομείναντες καθηγητές της δεκαετίας του 1960 στο Harvard, αντιπροσώπευε τότε μια συντηρητική μειοψηφία που αντιμετώπιζε με σκεπτικισμό τον φιλελεύθερο προσανατολισμό της Ανατολικής Ακτής. Η μοίρα τού έδωσε δύο ακόμη ευκαιρίες ώστε να δικαιωθεί για τις επιφυλάξεις του παρελθόντος. Και οι δύο παρουσιάστηκαν την εποχή που η κριτική του προοδευτισμού είχε γίνει πλέον κοινός τόπος. Με την πτώση του μεταρρυθμιστικού φιλελευθερισμού και την κίνηση του πολιτικού εκκρεμούς προς τα δεξιά, ιδιαίτερα μετά την άνοδο του Ronald Reagan, o Huntington έγινε ο πρώιμος κήρυκας της σύγκρουσης στη διεθνή πολιτική.


* Ο νέος εχθρός


Οταν κατέρρευσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός ο Huntington ήταν ο πρώτος που έσπευσε σε αναζήτηση του νέου εχθρού που θα αποτελούσε τον συνεκτικό δεσμό του δυτικού συνασπισμού. Στο γνωστό άρθρο του «America’s Changing Strategic Interests» (Survival 33, Jan. /Feb. 1991) εξηγούσε πως οι ΗΠΑ βρίσκονταν τότε στη θέση που είχε βρεθεί η Βρετανία το 1815 όταν το τέλος του Ναπολέοντα δημιούργησε την ανάγκη ευρωπαϊκής συμφωνίας η οποία θα εμπόδιζε την ανάπτυξη νέας απειλής για την ισορροπία δυνάμεων στον κόσμο.


Η σύγκρουση των πολιτισμών πρωτοεμφανίστηκε σε άρθρο του Huntington το οποίο δημοσιεύτηκε στο καλοκαιρινό τεύχος του Foreign Affairs το 1993. Η προσέγγιση της διεθνούς πολιτικής εδώ είναι του Hobbes μάλλον παρά του Locke. Θεωρεί ότι η φύση βδελύσσεται τα κενά, όπως η πολιτική τα κενά εξουσίας. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου άφηνε πίσω του το κενό της Σοβιετικής Ενωσης και συνεπώς η Δύση έπρεπε να προβλέψει εγκαίρως το διάδοχο αντίπαλο σχήμα. Από την ισορροπία δυνάμεων του πρώτου άρθρου πέρασε σε μια συγκρουσιακή φιλοσοφία που προαναγγέλλει τους κατοπινούς Νεοσυντηρητικούς του Bush Jr.


Η χάραξη των συνόρων ανάμεσα στα διάφορα πολιτισμικά στρατόπεδα είναι τελείως αυθαίρετη. Οι «ορθόδοξοι Σλάβοι» (ξεχνάει ότι πολλοί Σλάβοι, όπως οι Πολωνοί, οι Τσέχοι, οι Σλοβάκοι, οι Σλοβένοι και οι Κροάτες, είναι καθολικοί) τοποθετούνται μαζί με τους μουσουλμάνους. Οι καθολικοί μαζί με τους προαιώνιους εχθρούς των (τριακονταετής πόλεμος) τους Προτεστάντες, οι εβραίοι εμφανίζονται σαν προκεχωρημένο φυλάκιο της Ευρώπης στη Μέση Ανατολή, ενώ η Λατινική Αμερική δεν ανήκει στο ίδιο πολιτισμικό στρατόπεδο με τη Βόρεια Αμερική και τον Καναδά γιατί… είναι φτωχή. Στο δυτικό ημισφαίριο εφαρμόζει έτσι τη διαίρεση Βορρά – Νότου.


* ΗΠΑ και Ισραήλ


Στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 ο Huntington γνώρισε την τρίτη επιστροφή του στη δημοσιότητα. Επέστρεψε θριαμβευτικά, κραδαίνοντας το στερεότυπο του μουσουλμάνου τρομοκράτη ως γνήσιο προϊόν πολιτισμικής σύγκρουσης. Σε άρθρο του (Ιανουάριος 2002, Newsweek) υποστήριζε ότι «αν ένα ή δύο κράτη καταφέρουν να επιβληθούν στον μουσουλμανικό κόσμο, πράγμα που έχει να συμβεί από την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το αποτέλεσμα θα ήταν ευεργετικό για τη μείωση της βίας… γενικότερα». Ποιους είχε άραγε στο μυαλό του ο Huntington; Μάλλον τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Η προτροπή, που βεβαίως δεν ήταν αποκλειστικά δική του, πυροδότησε σειρά μεγάλων λαθών που παγίδευσαν τις ΗΠΑ σε ένα τραγικό θέατρο επιχειρήσεων στο Ιράκ και την παγκόσμια οικονομία σε κρίση διαρκείας με τη μετεωρική άνοδο την τιμής του πετρελαίου. Δεκαπέντε χρόνια μετά το άρθρο του στο Foreign Affairs ο Huntington μάλλον παρακολουθεί τους Νεοσυντηρητικούς στην ιστορική τους καταισχύνη. Η «προφητεία» του δεν οδήγησε τους Αμερικανούς στη σωστή πολιτική αλλά στην καταστροφή.


* Εικονική πραγματικότητα


Ο Huntington έγινε γνωστός ως ερευνητής με τα έργα του για τον ρόλο των στρατιωτικών στις χώρες της αποικιοκρατίας και στις αναπτυσσόμενες περιοχές του κόσμου. Σημαντικό υπήρξε επίσης και το βιβλίο του για τους στρατιωτικούς των ΗΠΑ (The Soldiers and the State, Cambridge, 1957). Οταν καταπιάστηκε με τη Σύγκρουση των πολιτισμών ήταν ελάχιστα προετοιμασμένος για έργο τέτοιας ιστορικής εμβέλειας. Η αντιπάθειά του άλλωστε για την Ιστορία φαίνεται σε όλο αυτό το βιβλίο. Σε κάποια συνάντησή μας επεσήμανα ότι το Βυζάντιο που εκείνος θεωρούσε ότι είχε καταργήσει το κράτος δικαίου, σε αντίθεση με τη Δυτική Ευρώπη όπου το δίκαιο ανθούσε, ήταν η επιβίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ότι, αντίθετα από το μέγιστο μέρος της ηπείρου που είχε υποστεί αλλεπάλληλες επιδρομές και μετακινήσεις πληθυσμών, το βυζαντινό (ρωμαϊκό) κράτος δεν απώλεσε ποτέ τούς θεσμούς του δικαίου. Μου απάντησε τότε με αφοπλιστική ειλικρίνεια ότι αυτό δεν το είχε σκεφτεί. Η σύγκρουση… ωστόσο έγινε από τα πιο ευπώλητα βιβλία της δεκαετίας του 1990 και αργότερα θεωρήθηκε προφητική της 11ης Σεπτεμβρίου. Πρόκειται βέβαια για προβληματική επιστημονικά εκλαΐκευση της Ιστορίας που δημιούργησε μια «αυτοτροφοδοτούμενη» πραγματικότητα, περισσότερο εικονική παρά αληθινή. Αυτοτροφοδοτούμενη γιατί συνέβαλε όσο κανένα άλλο βιβλίο στη στρεβλή αντίληψη της σχέσης μεταξύ πολιτισμών. Οι μεγαλύτερες συγκρούσεις στην Ιστορία είναι συνήθως ενδοπολιτισμικές (πρώτος και δεύτερος παγκόσμιος, η πλειάδα των εμφυλίων και των μεγάλων επαναστάσεων,) αλλά, έτσι και αλλιώς, οι πολιτισμοί δεν συγκρούονται. Ανταλλάσσουν ιδέες και στοιχεία και σπάνια βρίσκονται αντιμέτωποι στο πεδίο του πολέμου. Τα κράτη, οι στρατοί, ακόμη και διαφορετικές ερμηνείες της ίδιας θρησκείας βρίσκονται συχνά αντιμέτωπες όταν η πολιτική εξουσία υπεισέρχεται στο πεδίο των αντιθέσεων. Οι πολιτισμοί είναι δυνατόν να γίνουν απειλητικοί όταν χρησιμοποιούνται από μεγάλες δυνάμεις σαν σύμβολα εξουσίας, ή από μικρές χώρες και έθνη όταν αναζητούν ταυτότητα.


Οταν ο Huntington αναλάμβανε να ξαναγράψει την ιστορία των συγκρούσεων και να αναδείξει τη μελλοντική απειλή προς τον δυτικό κόσμο συμμετείχε χωρίς να το αντιλαμβάνεται στη μεταμόρφωση της πατρίδας του. Από την επιρροή του αισιόδοξου John Locke, στην απαισιοδοξία του φοβικού Thomas Hobbes.


Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.