H Ελλάδα, αν και είναι μια χώρα άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θάλασσα, εντούτοις δεν φαίνεται να είχε αναπτύξει κατά την αρχαιότητα αξιόλογο θαλάσσιο αθλητισμό. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι Ελληνες αγνοούσαν την κολύμβηση. Από μικροί μάθαιναν να δαμάζουν το υγρό στοιχείο θεωρώντας ότι όποιος δεν ήξερε κολύμπι και γράμματα «απαίδευτός εστι και βάρβαρος». H κολύμβηση ήταν, όπως και στις μέρες μας, πολλαπλώς χρήσιμη. Επρόκειτο για μια εξαίρετη άσκηση με ευεργετικές επενέργειες στην ανθρώπινη υγεία, για ένα χρήσιμο μέσο ψυχαγωγίας το οποίο συγχρόνως μπορούσε να φανεί σωτήριο στον ασχολούμενο με αυτό, ο οποίος μάλιστα θα μπορούσε να φανεί ωφέλιμος και σε άλλους συνανθρώπους του. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί π.χ. ότι στην ονομαστή ναυμαχία της Σαλαμίνας τα θύματα από την πλευρά των Ελλήνων ήταν λιγοστά γιατί όποιοι από αυτούς βρέθηκαν στη θάλασσα, όταν το καράβι τους βυθίστηκε, κολύμπησαν και βγήκαν σώοι στις γειτονικές ακτές.
Απεναντίας οι περισσότεροι από τους «βαρβάρους» πνίγηκαν επειδή δεν ήξεραν κολύμπι. Ο ίδιος συγγραφέας, σε προηγούμενο σημείο της διήγησής του, μιλά για κάποιον Σκυλλία, από τη Σκιώνη της Χαλκιδικής, ο οποίος είχε ακολουθήσει χωρίς τη θέλησή του – αυτό ίσχυε και για πολλούς άλλους Ελληνες – τις ορδές του Ξέρξη κατά την πορεία τους προς τη Νότια Ελλάδα. Εψαχνε ευκαιρία να αυτομολήσει προς τα ελληνικά στρατεύματα και αυτή του δόθηκε όταν ο περσικός στόλος ναυλοχούσε στις Αφέτες, στην είσοδο του Παγασητικού κόλπου. M’ ένα… ατέλειωτο μακροβούτι μήκους πάνω από 80 στάδια (γύρω στα 15 χλμ.!), χάθηκε από τα μάτια των εχθρών και έφτασε στις απέναντι ακτές της Εύβοιας, μεταφέροντας στους Ελληνες στρατηγούς πολύτιμες πληροφορίες για τα περσικά στρατεύματα και τα σχέδιά τους. Ωστόσο το υποβρύχιο αυτό… ταξίδι, ακόμη και για τον Ηρόδοτο, δεν έγινε πιστευτό εξαιτίας του απίθανα μεγάλου μήκους του. Υπενθυμίζω ότι και στην αρχαιότητα, η γνώση κολύμβησης ήταν πολλαπλώς χρήσιμη σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ο Θουκυδίδης π.χ. κάνει λόγο για «ύφυδρους» κολυμβητές, με άλλα λόγια για δύτες, που κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου εξετέλεσαν ριψοκίνδυνες αποστολές, ανάλογες μ’ αυτές των βατραχανθρώπων των ημερών μας!
Ο άνθρωπος επιπλέοντας πάνω στη θάλασσα, αποκτά μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, γίνεται πιο δυνατός. Αρχαίες σχετικές μαρτυρίες, γραπτές και εικονιστικές, μας βεβαιώνουν ότι στην αρχαιότητα με την κολύμβηση δεν ασκούνταν μόνον άνδρες αλλά και γυναίκες. Οι πισίνες πάντως που έχουν σωθεί από την αρχαία Ελλάδα, οι «κολυμβήθρες» των πηγών μας, δεν είναι πολλές. Πρόκειται για διαπίστωση αναμενόμενη. Σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα, με πλήθος νησιών και με απέραντες ακτές, και επιπλέον με ποτάμια και λίμνες, η ανάγκη για κτίσιμο κολυμβητηρίων δεν ήταν πιεστική. Μια πισίνα του 5ου αι. π.X. έχουν φέρει στο φως οι γερμανικές ανασκαφές στην Ολυμπία, δίπλα στον Κλάδεο. Πρόκειται για μια υπαίθρια δεξαμενή, διαστάσεων περίπου 24X16 μ. και βάθους γύρω στο 1,60 μ. Μια ανάλογη κατασκευή έχουν ανακαλύψει Ιταλοί αρχαιολόγοι και στην Ποσειδωνία (Paestum), αποικία των Συβαριτών, στη Νότιο Ιταλία, με μια κατανοητή για την περίπτωση κατασκευαστική λεπτομέρεια. Δεν έχει σε όλη της την έκταση το ίδιο βάθος, αλλά στο μέσο της ο πυθμένας είναι βαθύτερος. Και ίσως δεν είναι τυχαίο ότι από την Ποσειδωνία μας έχει διασωθεί μια από τις πιο ωραίες και πιο χαρακτηριστικές αρχαίες παραστάσεις κολύμβησης. Ενας προικισμένος ζωγράφος των αρχών του 5ου αι. π.X. έχει αποδώσει έναν νεαρό να κάνει, με άψογη τεχνική, ένα εντυπωσιακό άλμα κατάδυσης από έναν κτιστό ψηλό βατήρα.
H παρουσία των κολυμβητηρίων αυτών δεν σημαίνει βέβαια ότι σε αυτά διεξάγονταν οπωσδήποτε κολυμβητικοί αγώνες. Οι «κολυμβήθρες» ήταν, πάνω από όλα, χώροι για άσκηση και προπόνηση. Και όχι μόνο. Με την ψυχρολουσία που προκαλούσε το κρύο νερό τους οι αθλούμενοι σκληραγωγούνταν αποτελεσματικότερα. Γι’ αυτό ακριβώς και απαντώνται συχνά ανάλογες κατασκευές, συνήθως βέβαια μικρών διαστάσεων, σε παλαίστρες και γυμνάσια. Το ίδιο το κολυμβητήριο της Ποσειδωνίας φαίνεται ότι ήταν ενταγμένο σε ένα τέτοιο γυμνάσιο. Το ότι όμως οι πισίνες δεν ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένες πρέπει να οφείλεται και στο ότι κολυμβητικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν καθόλου συχνοί. Λιγοστές είναι οι πληροφορίες που έχουμε για διεξαγωγή τέτοιων αγώνων, και μάλιστα σε τοπικό μόνο επίπεδο, ενώ απουσιάζουν παντελώς από πανελλήνιες εκδηλώσεις. Από τον περιηγητή Παυσανία τον 2ο αι. μ.X. γνωρίζουμε ότι αγώνες κολύμβησης με έπαθλα διεξάγονταν π.χ. στην Ερμιόνη της Αργολίδος προς τιμήν του Διονύσου μελαναίγιδος. Πώς θα μπορούσαν να υπάρχουν πανελλήνιοι κολυμβητικοί αγώνες όταν ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων, όπως οι ορεσίβιοι, ουσιαστικά θα αποκλείονταν απ’ αυτούς; Πώς θα μπορούσαν οι τελευταίοι να συναγωνιστούν τους παράλιους ή τους νησιώτες; Οι πανελλήνιοι αγώνες βασίζονταν στην ενότητα του ελληνισμού και αυτή σφυρηλατούσαν.
Ο κ. Μιχάλης A. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
