Η λέξη «gay» χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά για τους ομοφυλόφιλους από τη Γερτρούδη Στάιν, στο διήγημα Miss Furr and Miss Skeene, που δημοσιεύθηκε το 1923 στο περιοδικό Vanity Fair. Μια λέξη που χρησιμοποιούμε συχνά χωρίς ίσως να ξέρουμε ποιος της προσέδωσε το σύγχρονο νόημά της. Τέτοια ήταν γενικά η επίδραση της Στάιν: έβαλε το χεράκι της στην πρωτοπορία, στην ιστορία των τεχνών, στην εξέλιξη της γραφής με έναν τρόπο τόσο διακριτικό που δεν ξέρουμε τι ακριβώς να της αποδώσουμε. Ηταν ηθελημένα ο αόρατος παράγοντας πολλών καταστάσεων. Στο σπίτι της στην οδό Φλερύ 27, στο Παρίσι, γνωρίστηκαν οι κυβιστές μεταξύ τους· εκείνη έφερε σε επαφή τον Πικάσο με τον Μπρακ και τον Γκρις. Στο σπίτι της γνωρίστηκαν γκαλερίστες με καλλιτέχνες και κριτικούς, στο σπίτι της συναντήθηκαν γαλαζοαίματοι με φιλότεχνους Αμερικανούς, εκεί σύχναζε ο Απολινέρ και αργότερα ο Χεμινγκγουέι. Η περίφημη κατοικία της Φλερύ υποδεχόταν καλεσμένους κάθε Σάββατο. Η Γερτρούδη Στάιν ήταν στο επίκεντρο, όμως η αληθινή οικοδέσποινα ήταν η σύντροφός της, η Αλις Τόκλας. Συνηθιζόταν τότε να συζούν γυναίκες, όμως η Στάιν με την Τόκλας δεν εμφανίζονταν απλώς ως συγκάτοικοι, ήταν δηλωμένες ως ζευγάρι. Μοιράστηκαν τη ζωή τους για 40 χρόνια, από το 1907 ως το 1946.
Καλή κεντήστρα
Το 1932 η Στάιν παρότρυνε τη σύντροφό της να γράψει την αυτοβιογραφία της. Είχαν αρχίσει να διαλέγουν τίτλους σε ύφος Οι γυναίκες των μεγαλοφυών που μαζί τους κάθησα, Η ζωή μου με τους μεγάλους. Η Τόκλας, που είχε εκείνη την εποχή εκθρέψει το μουστάκι της, σημειώνει: «Εγώ είμαι μια πολύ καλή νοικοκυρά και πολύ καλή κηπουρός και πολύ καλή κεντήστρα και πολύ καλή γραμματέας και πολύ καλή συντάκτις και πολύ καλή κτηνίατρος, και όλα αυτά πρέπει να τα κάνω συγχρόνως και μου είναι δύσκολο να προσθέσω σε όλα τούτα και το να γίνω μια πολύ καλή συγγραφέας».
Ετσι η Στάιν αναλαμβάνει τη σύνταξη της αυτοβιογραφίας της Αλις Τόκλας, λέγοντας «θα τη γράψω όσο απλά έγραψε και ο Ντιφόε την αυτοβιογραφία του Ροβινσώνα Κρούσου». Σε κάποιο σημείο του βιβλίου μαθαίνουμε ότι η συγγραφέας συνήθιζε να κρατά σημειώσεις σε χαρτάκια, τα οποία αντέγραφε μετά όλα μαζί σε τετράδιο και μετά τα έδινε για δακτυλογράφηση.
Είναι προφανές στην εξέλιξη της αφήγησης ότι αποτελείται από διάφορα «χαρτάκια» που έχουν συρραφεί. Στην αρχή είναι τόσο ακατάστατη η ροή που αναρωτιόμαστε αν κάτι δεν πηγαίνει καλά. Καθώς όμως συνεχίζουμε την ανάγνωση οι επαναλήψεις παίρνουν τη γοητεία ενός μάντρα και γίνεται προφανές ότι όσα γράφονται είναι οργανωμένα σε κύκλους. Χρησιμοποιεί φράσεις όπως «Ας ξαναγυρίσουμε όμως σ’ εκείνες τις παλιές μέρες» για να επιστρέψει σε κάποια χρονική στιγμή που περιέγραφε.
Διάφοροι άφραγκοι
Το βιβλίο αρχίζει με την άφιξη της Αλις Τόκλας στο Παρίσι. Είναι μια τυπική Αμερικανίδα που εντελώς ξαφνικά προσγειώνεται στον πλανήτη Γερτρούδη Στάιν, η οποία τότε τύπωνε τις Τρεις ζωές (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ερμείας). Είναι η καλύτερη φίλη του Πικάσο και πολύ κοντινή του Μαξ Ζακόμπ, του Ματίς, του Αντρέ Σαλμόν. Περιστοιχίζεται από διάφορους άφραγκους και άσημους τότε, στις εγκυκλοπαίδειες σήμερα. Εμφανίζονται ο αδελφός της Ισιδώρας Ντάνκαν, ο Ερίκ Σατί, ο Τ.Σ. Ελιοτ και δεκάδες άλλοι.
Καθώς δεν εξηγεί πάντα τι είναι ο καθένας, πολλά διαφεύγουν για τη σημασία των συναντήσεων. Οι περισσότεροι παρουσιάζονται μέσα από ένα πρίσμα συμπάθειας, εξαιρουμένου του Εζρα Πάουντ, που κρίνεται βαρετός, και της Μαρί Λορανσέν, που παρουσιάζεται μάλλον υποτιμητικά. Παρ’ ότι υπήρξε η μοναδική ζωγράφος που επιβίωσε στον αντρικό κύκλο της Μονμάρτρης, η Στάιν απομονώνει μια σκηνή, όπου είναι μεθυσμένη σε κάποια συνάντηση προς τιμήν του τελώνη Ρουσό και συνέρχεται ύστερα από χαστούκι του συντρόφου της Απολινέρ. Να υποψιαστούμε μια μικρή ζήλια των Τόκλας – Στάιν για τη γοητεία της ακουαρελίστριας;
Παρά τις υποψίες μας για διάφορα που ίσως υπάρχουν μέσα στη συγγραφέα και στην ηρωίδα της, δεν πρόκειται για ψυχογράφημα. Δεν θα μάθουμε ποια ήταν η Τόκλας ούτε η Στάιν. Απουσιάζουν οι ενδόμυχες σκέψεις, δεν υπάρχει το στοιχείο της εξομολόγησης. Είναι ένα βιβλίο στο οποίο καταγράφονται συναντήσεις, υπάρχει αρκετή ανεκδοτολογία, λίγες ταξιδιωτικές αναμνήσεις. Μεταφερόμαστε σε εγκαίνια εκθέσεων, δίδεται έμφαση στο πόσοι σταμάτησαν μπροστά σε ποιον πίνακα. Υπάρχουν και άλλες περιγραφές, όπως από το μπαλέτο Η ιεροτελεστία της άνοιξης, με χορογραφία Νιζίνσκι, όπου το κοινό έκανε τόση φασαρία ώστε να μην ακούγεται η μουσική. Δημοσιοποιούνται στοιχεία προσωπικής ζωής των άλλων, κάποιοι οικογενειακοί καβγάδες, χωρίσματα, εκδηλώσεις αγάπης, αλλά όλα αυτά έχουν τον χαρακτήρα της σκηνής. Είναι ένα βιβλίο αποσπασματικό, όπου πρέπει να χωρέσουν περισσότεροι από 100 άνθρωποι. Αν δεν γνωρίζαμε ήδη την επίδραση της Γερτρούδης Στάιν στον εικαστικό και λογοτεχνικό κόσμο των αρχών του 20ού αιώνα, θα νομίζαμε ότι το βιβλίο αυτό είναι αφορμή για επίδειξη, ένα ακατάσχετο name dropping όπου οι ευγενείς πίνουν τσάι με ζωγράφους, πλούσιοι Αμερικανοί απολαμβάνουν τη συντροφιά ποιητών.
Πρόθυμοι αγοραστές
Η συμβολή της Στάιν και του αδελφού της στα κινήματα των αρχών του αιώνα ήταν καθοριστική. Οχι μόνο αγόρασαν τα πρώτα σχέδια όλων των ζωγράφων που αργότερα έγιναν διάσημοι, όχι μόνο τους έφεραν σε επαφή με εμπόρους τέχνης και με πρόθυμους αγοραστές, αλλά υπήρξαν ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους καλλιτέχνες. Στους κανόνες συμπεριφοράς των Γάλλων αντέταξαν την αμερικανική καλή διάθεση και είχαν πάντοτε κατά νου να συστήνουν ανθρώπους μεταξύ τους. Η Γερτρούδη Στάιν μαζί με τον αδελφό της, κατόπιν με την Τόκλας, ήταν η καρδιά των γεγονότων. Πολύ λίγα πράγματα μαθαίνουμε για τις συγγραφικές της συνήθειες, όπως ότι είχε μια ψύχωση με το γράψιμο και το διάβασμα στα αγγλικά – δεν έπιανε γαλλικό κείμενο στα χέρια της. Μαθαίνουμε και κάποια πράγματα για τις πρώτες μεταφράσεις των βιβλίων της. Στα ελληνικά το παρόν βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1980. Η επανέκδοση από τον Οδυσσέα κρατά την εμπνευσμένη μετάφραση της Μίνας Δαλαμάγκα.
Η μαγειρική της Αλις
Η Αλις Τόκλας έγραψε τελικά και το δικό της βιβλίο, Το βιβλίο μαγειρικής της Αλις Τόκλας, με 300 συνταγές μαγειρικής, που κυκλοφόρησαν το 1954. Η αμερικανική έκδοση παρέλειψε τη συνταγή που την έκανε διάσημη, το κέικ με χασίς (περιελήφθη στη βρετανική εκδοχή του βιβλίου). Είναι ένα βιβλίο που ανατυπώνεται συστηματικά. Δεν είχε την ίδια τύχη το επόμενο βιβλίο μαγειρικής που έγραψε ούτε η αληθινή αυτοβιογραφία της What is remembered που κυκλοφόρησε το 1963. Το βιβλίο Η αυτοβιογραφία της Αλις Τόκλας ήταν το τυχερό και για τις δυο τους: η Τόκλας έμεινε στην ιστορία (κάτι που δεν είναι αυτονόητο όταν βρίσκεσαι απλώς στο πλευρό μιας διασημότητας) και η Στάιν γνώρισε επιτέλους την εμπορική επιτυχία. Η μεγάλη αυτή πειραματίστρια της γλώσσας δυσκολευόταν να εκδώσει ακόμη και σύντομα κείμενα σε περιοδικά, ενώ για τη Δημιουργία των Αμερικανών συμφώνησε να περικόψει τις μισές σελίδες προκειμένου να το πάρει εκδότης (το εμβληματικό αυτό βιβλίο παραμένει αμετάφραστο στα ελληνικά).
Η Αλις Τόκλας πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής της σε μεγάλη φτώχεια, ενώ οι κληρονόμοι της συντρόφου της πήραν πίσω ό,τι δεν νομιμοποιούσε η σχέση μεταξύ δύο γυναικών (δεν της άφησαν ούτε έναν πίνακα της συλλογής). Της έμειναν αναμνήσεις από τέσσερις δεκαετίες – αυτές δεν υποκλέπτονται. Αναμνήσεις από σαράντα χρόνια αρμονικής συζυγικής ζωής μεταξύ δύο γυναικών.
