Οταν στις αρχές Φεβρουαρίου του 1974 άφησε την τελευταία του πνοή ο γερμανός συγγραφέας Ερχαρτ Κέστνερ, στις μονές του Αγίου Ορους ήχησαν τα σήμαντρα και τελέστηκαν επιμνημόσυνες δεήσεις. Η ιερή κοινότητα ένιωθε πως έχανε έναν φίλο, αυτόν που είχε αφιερώσει δύο βιβλία του σ’ αυτόν τον μοναδικό θύλακα της ευλάβειας και του αναχωρητισμού: το «Το σήμαντρο του Αγίου Ορους» (1956) και το «Η εξέγερση των πραγμάτων. Βυζαντινά σημειώματα» (1973). Ο Κέστνερ είχε ανακαλύψει στον μοναστικό βίο αγαθά, που είχαν ήδη την εποχή εκείνη χαθεί από το κατάφορτο κέρας της Αμαλθείας και της προόδου στις δυτικές κοινωνίες.
Με τα βιβλία του ο Κέστνερ συμπροσδιόρισε και τον τρόπο που έβλεπαν οι Γερμανοί την Ελλάδα κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Ο ίδιος όμως πρωτοείδε και στη συνέχεια περιηγήθηκε την Ελλάδα το 1941, τον καιρό της Κατοχής, ως απλό στέλεχος της γερμανικής αεροπορίας. Αυτό το κεφάλαιο της ζωής του Κέστνερ και την κεφαλαιώδη εμπλοκή στο έργο του διαφωτίζει με το βιβλίο του, που φέρει τον τίτλο «Ενας ποιητής στο χακί» ο γερμανός δημοσιογράφος Αρν Στρομάιερ, λάτρης και αυτός της Ελλάδας. Και συμπληρώνει τα κενά, διαφωτίζει τα σκοτεινά σημεία στον βίο και το έργο του υψιπετούς συγγραφέα Ερχαρτ Κέστνερ, που υπήρξε φίλος του Μάρτιν Χάιντεγκερ και γραμματέας του νομπελίστα θεατρικού συγγραφέα Γκέρχαρτ Χάουπτμαν. Μόλις ο Κέστνερ έφθασε στην Ελλάδα, κατάφερε να αποσπάσει την άδεια της στρατιωτικής διοίκησης για να περιηγηθεί τη χώρα και να γράψει ένα βιβλίο που θα μοιραζόταν στους φαντάρους της Βέρμαχτ για να εξοικειωθούν με τον ελληνικό περίγυρο. Ετσι προέκυψε το πρώτο του βιβλίο «Ελλάδα» τον Δεκέμβριο του 1942, υψηλής συγγραφικής ποιότητας, αλλά και διανθισμένο με τα επιβαλλόμενα από τη ναζιστική προπαγάνδα. Ενα βιβλίο για μια Ελλάδα, σαν να ήταν έρημη από κατοίκους που υφίσταντο τα πάνδεινα από τη γερμανική κατοχή, περιήγηση «μιας γλυκείας χώρας», και ας μαινόταν γύρω ο πόλεμος.
Το τέλος του πολέμου βρήκε τον Κέστνερ στη Ρόδο και η βρετανική αιχμαλωσία τον έφερε σε ένα στρατόπεδο στην Αίγυπτο. Οταν απελευθερώθηκε και επέστρεψε στη Γερμανία, ξεκαθάρισε το βιβλίο από τα μιαρά χωρία και έτσι το επανεξέδωσε πάλλευκο το 1953 με τίτλο «Ελαιώνες. Αμπέλια». Στη δεύτερη έκδοση έχει ρετουσαριστεί για παράδειγμα μια σκηνή στους πρόποδες του Ολύμπου, όπου στην πρώτη έκδοση οι Γερμανοί ηλιοκαμένοι φαντάροι σε ένα σταματημένο τρένο παρομοιάζονταν με «τους ξανθούς Αχαιούς του Ομήρου». Συνολικά έχει απαλειφθεί στη δεύτερη εκδοχή ο προπαγανδιστικός τόνος του βιβλίου, που υπέβαλλε την ιδέα στους γερμανούς φαντάρους ότι είχαν καταλάβει μια χώρα η οποία κάποτε είχε δημιουργήσει έναν μεγάλο πολιτισμό, οι σημερινοί κάτοικοι της οποίας είχαν εκφυλιστεί και που η μοίρα της ήταν ανέκαθεν να κυριεύεται και να αναζωογονείται από εκλεκτά βόρεια φύλα. Ο Κέστνερ περιηγήθηκε και τα ελληνικά νησιά, αλλά το υλικό που συνέλεξε κυκλοφόρησε χωρίς ναζιστικές παρωνυχίδες μετά τον πόλεμο: το βιβλίο για την Κρήτη το 1946, το βιβλίο με τις σημειώσεις από τη Δήλο το 1964 με τίτλο «Το σχολειό των κορυδαλλών» και το βιβλίο του «Ελληνικά Νησιά» μετά θάνατον, το 1975.
Τι ήταν τελικά ο Κέστνερ και κυρίως τι είναι ακόμη για μας σήμερα; «Ενας πολιτικός και λογοτεχνικός οπορτουνιστής και συνοδοιπόρος» όπως τον παρουσιάζει ο άτεγκτος κριτής του Στρομάιερ; Και όπως τον έχουν εξάλλου παρουσιάσει και άλλοι σημαντικοί μελετητές, όπως ο καθηγητής Χάγκεν Φλάισερ και ο λόγιος δημοσιογράφος Εμπερχαρτ Ρόντχολτς; ‘Η ένας εξαιρετικά ευαίσθητος συγγραφέας, εξωμότης της εποχής του, λάτρης της Ελλάδας, αξιανάγνωστος και σήμερα; Ηταν και είναι και τα δύο. Η ιστορική αποτίμηση της προσωπικότητας και της δράσης του Κέστνερ επιβάλλει την ανάδειξη των σκοτεινών σημείων, με τον τρόπο του Στρομάιερ. Η αποτίμηση του συγγραφικού του έργου όμως, σαφώς ισχυρότερου και πιο ακέραιου από τον χαρακτήρα του συγγραφέα, δεν μπορεί να εξαρτηθεί σήμερα από τις μελανιές στο βιογραφικό του σημείωμα. Είναι ένα έργο στοχαστικό και καίριο, βαθύτερο από τα συνήθη προϊόντα ενός ενθουσιώδους φιλελληνισμού, ένα έργο που περιμένει να μεταφραστεί κάποτε και στα ελληνικά. Αλλά η σκοπιά του Στρομάιερ είναι άλλη: είναι η σκοπιά του γιου του Κουρτ Στρομάιερ, πολεμικού ανταποκριτή και ευνοούμενου του Χίτλερ. Ο κόλαφος του Στρομάιερ στον Κέστνερ είναι και κόλαφος στον ίδιο τον πατέρα του. Αυτή είναι η στάση πολλών έντιμων γιων στη Γερμανία που έκριναν και κατέκριναν τη γενιά των γονιών τους, τη γενιά που στήριξε τον ναζισμό. Δίκαια το πράττουν. Εξάλλου η ιστορία υπήρξε ευσπλαχνική μαζί τους. Αυτοί δεν χρειάστηκε να πουν ούτε το μεγάλο ναι ούτε το μεγάλο όχι.
Ο κ. Σπύρος Μοσκόβου είναι διευθυντής του ελληνικού προγράμματος της Deutsche Welle.
