Ο θρίαμβος και το δράμα του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ

Ο θόρυβος για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και την κατοχή πυρηνικών όπλων από τη Βόρειο Κορέα σήμερα και από την Ινδία και το Πακιστάν πριν από μερικά χρόνια, ή ο κίνδυνος της «πυρηνικής τρομοκρατίας» στη μετά την 11.9.2001 εποχή, κάνουν επίκαιρη όσο ποτέ τη στάση ζωής του «πατέρα της ατομικής βόμβας» Ρόμπερτ Οπενχάιμερ.

Μια ογκώδης βιογραφία, η οποία κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ εφέτος, περιγράφει τη ζωή αυτού του σύγχρονου Προμηθέα, που έδωσε στην ανθρωπότητα την ατομική φωτιά αλλά όταν προσπάθησε να ελέγξει τη διασπορά της, προειδοποιώντας για τους τρομερούς κινδύνους από τη χρήση της, προκάλεσε την μήνιν του κατεστημένου, το οποίο ως νέος Δίας τον τιμώρησε στην αρχή του Ψυχρού Πολέμου.

Το βιβλίο των Μπερντ και Σέργουιν είναι προϊόν μεθοδικής 25ετούς έρευνας. Οι συγγραφείς εξέτασαν χιλιάδες σελίδες από το προσωπικό αρχείο του Οπενχάιμερ, διάβασαν 10.000 σελίδες από τον φάκελό του στο FBI, και μίλησαν με εκατοντάδες άτομα που τον γνώρισαν στα πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ευρώπης, στα εργαστήρια του Λος Αλαμος και στα γραφεία της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και άλλων κυβερνητικών υπηρεσιών στην Ουάσιγκτον.

Το Σχέδιο Μανχάταν

Περιγράφουν με τρόπο συναρπαστικό τη διαδρομή που διήνυσε ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ από τη γέννησή του στη Νέα Υόρκη τον Απρίλιο του 1904 ως τον θάνατό του στο Πρίνστον τον Φεβρουάριο του 1967, με ενδιάμεσο σταθμό το Λος Αλαμος, όπου κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου διηύθυνε το Σχέδιο Μανχάταν, το μυστικό πρόγραμμα κατασκευής της ατομικής βόμβας. Η διαδρομή αυτή τον έφερε στο επίκεντρο μεγάλων πολιτικών συγκρούσεων και επιστημονικών επιτευγμάτων κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα.

Στο προοδευτικό κλίμα του Μπέρκλεϊ, όπου τη δεκαετία του ’30 ίδρυσε το σημαντικότερο ερευνητικό κέντρο θεωρητικής φυσικής στην Αμερική, η ζωή του σημαδεύτηκε από την οικονομική ύφεση που έπληξε την Αμερική και την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη. Με πολλούς αριστερούς φίλους του στρατεύθηκε στον αγώνα υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης στο εσωτερικό και κατά του φασισμού στο εξωτερικό.

Οταν αργότερα είδε τις καταστρεπτικές συνέπειες του όπλου που κατασκεύασε, πρωτοστάτησε στην κίνηση για τον έλεγχο των πυρηνικών εξοπλισμών. Με την επιδείνωση των αμερικανοσοβιετικών σχέσεων στο τέλος της δεκαετίας του ’40 και την άνοδο στην εξουσία των Ρεπουμπλικανών το 1953 η αντίθεσή του στην κατασκευή της βόμβας του υδρογόνου και η απόρριψη των μαζικών πυρηνικών αντιποίνων προκάλεσαν την οργή του κατεστημένου εθνικής ασφαλείας στην Ουάσιγκτον, η οποία αποφάσισε να τον εξουδετερώσει. Στην εποχή του μακαρθισμού ο πατέρας της ατομικής βόμβας θεωρήθηκε κίνδυνος για την εθνική ασφάλεια της Αμερική και το 1954 απομακρύνθηκε από την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, όπου από τον Ιανουάριο του 1947 είχε διατελέσει πρόεδρος του συμβουλίου εμπειρογνωμόνων της.

Γοητευτικός και καλλιεργημένος

Το βιβλίο περιγράφει το χάρισμα και την αινιγματική προσωπικότητά του, την υπεροψία και τις ανασφάλειές του, την ευφυΐα και την αφέλειά του, τη στωικότητα και τις αδυναμίες του, το ηθικό κύρος και την προσφορά του στα κοινά, η οποία συνεχίστηκε επί μία 20ετία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, από τον Ιούλιο του 1947 ως τον θάνατό του τον Φεβρουάριο του 1967.

Γοητευτικός και μανιώδης καπνιστής, ψηλός και αδύνατος, γνώστης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής («ρώτησέ με στα λατινικά να σου απαντήσω ελληνικά» υπερηφανευόταν στο γυμνάσιο), φίλος της γαλλικής και ρωσικής λογοτεχνίας, παθιασμένος με την ποίηση σπούδασε χημεία στο Χάρβαρντ, αλλά στράφηκε στη θεωρητική φυσική στο Κέιμπριτζ και στο Γκέτιγκεν, όπου έλαβε το διδακτορικό του το 1927. Με την επιστροφή του στην Αμερική τον κέρδισε το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ. Το κέντρο θεωρητικής φυσικής που ίδρυσε στο Μπέρκλεϊ προσείλκυσε πολλούς λαμπρούς φυσικούς, ορισμένοι από τους οποίους τιμήθηκαν αργότερα με το βραβείο Νομπέλ, διάκριση που δεν δόθηκε ποτέ στον ίδιο.

Στη δεκαετία του ’30, παρ’ ότι δεν ήταν ποτέ μέλος του ΚΚ, συνεισέφερε σε πολλές οργανώσεις που ελέγχονταν από το ΚΚ των ΗΠΑ. Πίστευε και αυτός τότε ότι η Σοβιετική Ενωση αποτελούσε το ανάχωμα στην επέκταση του ναζισμού και του φασισμού στην Ευρώπη. Η πρώτη αρραβωνιαστικιά του ήταν μέλος του ΚΚ των ΗΠΑ. Η σύζυγός του Κίττυ, ο αδελφός του Φρανκ και η νύφη του είχαν διατελέσει επίσης μέλη του ΚΚ των ΗΠΑ. Ο ίδιος ήταν ριζοσπάστης οπαδός του Νιου Ντιλ του Ρούσβελτ, που στη δεκαετία του 1930 τάχθηκε στο πλευρό της Αριστεράς. Παρά την προσφορά του στο αμερικανικό έθνος το FBI τον παρακολουθούσε επί μία 25ετία.

Ηγετική προσωπικότητα

Από τον Φεβρουάριο του 1939 ο Οπενχάιμερ και άλλοι αμερικανοί φυσικοί γνώριζαν ότι η κατασκευή ατομικής βόμβας ήταν εφικτή. Εναν μήνα πριν από την έναρξη του πολέμου στην Ευρώπη τον Σεπτέμβριο του 1939 ο Αϊνστάιν έστειλε επιστολή στον πρόεδρο Ρούσβελτ με την οποία τον προειδοποιούσε ότι οι Γερμανοί σχεδίαζαν ατομική βόμβα. Μια «Επιτροπή Ουρανίου» συστάθηκε τότε από τον αμερικανό πρόεδρο, αλλά για δύο χρόνια υπολειτουργούσε. Τον Μάιο του 1942, αφού πλήθαιναν οι ενδείξεις περί προόδου του πυρηνικού προγράμματος της Γερμανίας, η επιτροπή αυτή ανέθεσε στο κέντρο του Οπενχάιμερ στο Μπέρκλεϊ την έρευνα των ταχέων νετρονίων. Είχε πλέον ωριμάσει η ιδέα ότι μόνο μια ατομική βόμβα θα μπορούσε να σταματήσει την κυριαρχία των δυνάμεων του Αξονα στον κόσμο.

Ενώ η ηγετική προσωπικότητα και η επιστημονική φήμη έθεσαν τον Οπενχάιμερ στην κορυφή των υποψηφίων για τη θέση του διευθυντή του μυστικού προγράμματος κατασκευής της ατομικής βόμβας, ο αμερικανικός στρατός έδειχνε απροθυμία να του χορηγήσει άδεια ασφαλείας. Οταν όμως ο στρατηγός Λέσλι Γκρόουβς ανέλαβε την εποπτεία του Σχεδίου Μανχάταν, του ανέθεσε τον Μάρτιο να διευθύνει το μυστικό πυρηνικό εργαστήριο στο Λος Αλαμος του Νέου Μεξικού. Σε ηλικία 39 ετών συντόνισε την εργασία χιλιάδων επιστημόνων και τεχνικών σε έναν αγώνα δρόμου για την κατασκευή της ατομικής βόμβας, προτού προλάβουν οι ναζιστές να κατασκευάσουν τη δική τους. Αναδείχθηκε χαρισματικός ηγέτης και κέρδισε τον σεβασμό και την αφοσίωση των συνεργατών του, οι οποίοι με μέσο όρο ηλικίας τα 25 έτη εργάζονταν νυχθημερόν για την κατασκευή ενός όπλου μαζικής καταστροφής που ήλπιζαν ότι θα φέρει την ήττα του ναζισμού.

Οταν όμως τον Μάιο του 1945 παραδόθηκε η Γερμανία, πολλαπλασιάστηκαν οι προβληματισμοί στο Λος Αλαμος για την αναγκαιότητα ρίψης της ατομικής βόμβας κατά της Ιαπωνίας. Με τη δοκιμή της ατομικής βόμβας τη 16η Ιουλίου όλοι όσοι είχαν εμπλακεί στην κατασκευή της συνειδητοποίησαν ότι ο κόσμος είχε αλλάξει ανεπιστρεπτί. Η καταστροφή που επέφεραν οι βόμβες στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι τον Αύγουστο του 1945 έπεισε τον Οπενχάιμερ ότι η ατομική βόμβα δεν έπρεπε να ξαναχρησιμοποιηθεί. Μάλιστα, σε συνάντησή του με τον πρόεδρο Τρούμαν την 25η Οκτωβρίου 1945 στον Λευκό Οίκο, εξεστόμισε την περίφημη φράση: «Κύριε πρόεδρε, αισθάνομαι ότι τα χέρια μου είναι βαμμένα με αίμα».

Οσο οι σχέσεις με τη Σοβιετική Ενωση επιδεινώνονταν μετά το τέλος του πολέμου τόσο μεγαλύτερη σημασία άρχισε να δίνεται στις ΗΠΑ στην προστασία των «πυρηνικών μυστικών», στην εξασφάλιση του αμερικανικού μονοπωλίου στα ατομικά όπλα και συνακόλουθα στην παρακολούθηση όσων είχαν εμπλακεί στην πυρηνική έρευνα. Αναπόφευκτα, στο επίκεντρο ξαναβρέθηκε ο Οπενχάιμερ, οι φίλοι και συνεργάτες του, η οικογένειά του και το αριστερό παρελθόν του. Οι ανακρίσεις της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων, η οποία την άνοιξη του 1949 διενεργούσε ακροάσεις σε αναζήτηση πυρηνικών κατασκόπων στο ερευνητικό κέντρο του Οπενχάιμερ στο Μπέρκλεϊ, τον απήλλαξαν από τις υποψίες, αλλά πιέστηκε να αποκαλύψει τις πολιτικές προτιμήσεις μερικών συνεργατών του.

Η έκρηξη της πρώτης σοβιετικής ατομικής βόμβας την 29η Αυγούστου 1949 επανέφερε στην επικαιρότητα την πρόταση του Οπενχάιμερ για διεθνή έλεγχο της πυρηνικής τεχνολογίας, αλλά η κυβέρνηση Τρούμαν απάντησε με αύξηση του πυρηνικού οπλοστασίου των ΗΠΑ και έδωσε το πράσινο φως για την κατασκευή της βόμβας υδρογόνου. Η βόμβα της Χιροσίμα διέθετε εκρηκτική ισχύ 15.000 τόνων ΤΝΤ, ενώ η βόμβα υδρογόνου είχε δύναμη 100 εκατ. τόνων ΤΝΤ.

Αντικομμουνιστική υστερία

Εκμεταλλευόμενος το κύρος και τη φήμη του ο Οπενχάιμερ προσπάθησε να επηρεάσει το κατεστημένο εθνικής ασφαλείας ως σύμβουλος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Οταν η πρότασή του για διεθνή έλεγχο των πυρηνικών όπλων και η αντίθεσή του στην κατασκευή της βόμβας του υδρογόνου δεν εισακούστηκαν, αποφάσισε να αυξήσει τη δημόσια κριτική του. Με ομιλίες και άρθρα συνιστούσε διαφάνεια και ειλικρίνεια που θα αποκάλυπτε στον αμερικανικό λαό όλη την αλήθεια για τους κινδύνους από τη χρήση των πυρηνικών όπλων και θα διαβεβαίωνε τη Σοβιετική Ενωση ότι η Αμερική δεν είχε σκοπό να χρησιμοποιήσει προληπτικά πρώτη πυρηνικά όπλα εναντίον της. Με την άνοδο των Ρεπουμπλικανών στην εξουσία το 1953 οι συντηρητικές δυνάμεις της Αμερικής αποφάσισαν να εξουδετερώσουν τον Οπενχάιμερ. Το έργο της καταρράκωσης της προσωπικότητάς του ανέλαβε τον Μάιο του 1953 ο νέος πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας Λιούις Στράους, εν μέσω της αντικομμουνιστικής υστερίας του μακαρθισμού που επικρατούσε στην Ουάσιγκτον.

Η «ιερή εξέταση» του Οπενχάιμερ άρχισε την παραμονή των Χριστουγέννων του 1953, όταν ζητήθηκε να του αφαιρεθεί η «άδεια ασφαλείας», με το σκεπτικό ότι αποτελούσε κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ. Αντί να παραιτηθεί, όπως τον συμβούλευσαν πολλοί φίλοι του, δέχθηκε να υποστεί την ταπείνωση των ακροάσεων που εξέθεσαν δημόσια όλη τη ζωή του, προσωπική και επαγγελματική.

Στις 23 Μαΐου του 1954 το διοικητικό συμβούλιο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας αποφάσισε να μην ανανεώσει την άδεια ασφαλείας του Οπενχάιμερ. Τα πρακτικά της μυστικής ακρόασης-δίκης αφέθηκαν να διαρρεύσουν στον Τύπο και αργότερα εκδόθηκαν σε έναν τόμο 993 σελίδων, αναγκάζοντας τον Αϊνστάιν να δηλώσει αηδιασμένος ότι η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας έπρεπε να μετονομασθεί Συνωμοσία Ατομικής Εξολόθρευσης.

Στα 50 του ο Οπενχάιμερ έδειχνε γηραιότερος. Συνέχισε πάντως το έργο του και πέθανε στο Πρίνστον τον Φεβρουάριο του 1967 από καρκίνο. Η στάχτη του σκορπίστηκε στο νησί του Σεντ Τζον της Καραϊβικής, όπου περνούσε τα καλοκαίρια του από το 1954.

Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρετεί ως σύμβουλος Τύπου στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.