Ο παλιός και ο ερχόμενος θεός

«Με τις μάγισσες θ’ ανταμωθούμε στην κλίνη του παλιού θεού. Είμαι η γλώσσα κάποιου ερχόμενου θεού, ο γητευτής του κουρνιαχτού.» Οταν ο γέρος τεχνίτης του λόγου εκ Συρίας, ο σημαντικότερος άραβας ποιητής του 20ού αιώνα, Αδωνις απαγγέλλει στίχους του, μεταμορφώνεται. Δεν βλέπεις πια μπροστά σου τον μικροκαμωμένο ανθρωπάκο με τους ελαφρά προτεταμένους βολβούς. Τη μια είναι ένας παππούς που διηγείται θαυμαστά παραμύθια σε αθέατα εγγονάκια, την άλλη ένα αγαθό θηρίο που σφυρίζει μυστηριώδεις αλήθειες από τη θαλάσσια σπηλιά του, και μετά ένας συνεπαρμένος από τα οράματά του μύστης που εξαπολύει ανήκουστες προφητείες. «Είμαι το ξωτικό που ετάζει μέσα από τις ρωγμές της πολιτείας, την ώρα που οι άνθρωποι κοιμούνται.» Αλλά ο νέος αυτός προφήτης δεν μιλάει ενώπιον κάποιου τεράστιου πλήθους πιστών. Ο κατά κόσμον Αλί Αχμέτ Σαΐντ, το όνομα του οποίου αναφέρεται επίμονα τα τελευταία χρόνια ως υποψήφιο για το Νομπέλ Λογοτεχνίας, απαγγέλλει στίχους στη Λογοτεχνική Εστία της Κολονίας μπροστά στο «ευάριθμο» κοινό πενήντα το πολύ ανθρώπων. Και ευαγγελίζεται μια «Νέα Ανατολή», όπως είναι ο τίτλος αυτής της σειράς εκδηλώσεων που ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο και θα ολοκληρωθούν τον Δεκέμβριο σε τέσσερις πόλεις της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας. H τοπική κυβέρνηση και οι τέσσερις δήμοι διέθεσαν 375.000 ευρώ για περίπου 200 εκδηλώσεις με σκοπό να παρουσιάσουν μια Ανατολή που εκτός από την τρομοκρατία έχει να επιδείξει και λογοτεχνία, ζωγραφική, κινηματογράφο.

H φωνή του Αδώνιδος όμως δεν είναι απλώς μια πινελιά σε μια μεγάλη πολιτιστική παλέτα. Είναι μια βαθιά και τραγική ηχώ από έναν κόσμο, τον αραβικό, που δημιούργησε έναν μεγάλο πολιτισμό και στη συνέχεια σώπασε εδώ και πάνω από 1.000 χρόνια. H ποίησή του στέρεψε στη μεγάλη κρήνη του Κορανίου, που θεωρεί τους ποιητές «άφρονες» και τους οπαδούς τους «πεπλανημένους». Ακριβώς αυτή την παράδοση των αφρόνων συνεχίζει ο Αδωνις αναπτύσσοντας με την ποίησή του μια μεταφυσική τού ενθάδε σε πείσμα της μεταφυσικής τού επέκεινα. Το έργο του συνιστά μια μοναχική και σισύφεια προσπάθεια να αναρριπίσει τη λογοτεχνία, την κατ’ εξοχήν προσωπική πρόσληψη του κόσμου δηλαδή, πάνω από το τέλμα των δεδομένων και έτοιμων αληθειών. «Αυτός ο ίλιγγος ενός ανθρώπου που αναγνωρίζει στο πρόσωπό του το πτώμα των εποχών και σκοντάφτει. H παραμικρή κίνηση.» Το εγχείρημα αυτό είναι αυτονόητο για έναν λογοτέχνη στον δυτικό κόσμο. Δεν είναι όμως καθόλου αυτονόητο για τον αραβικό κόσμο, που δεν γνώρισε κανέναν διαφωτισμό, που δεν πάταξε ποτέ τον θεό, που δεν προχώρησε ποτέ στην κατανόηση του κόσμου μέσα από την εκλογίκευση. Γι’ αυτό ο Αδωνις είναι ένας κυριολεκτικά ανατρεπτικός ποιητής.

Το δέντρο του ονείρου

«Παραδώστε την πατρίδα, παραδώστε τις πόλεις, ταρακουνήστε το δέντρο του ονείρου, αλλάξτε το δέντρο του ύπνου και τον λόγο του ουρανού επί της γης. Ενα παιδί που τριγυρνάει έχοντας χάσει τον δρόμο κάτω απ’ τον αφαλό μιας γυναίκας μαύρης, ένα παιδί που μεγαλώνει. Και η γη δεν έχει παρά έναν τυφλό, ετοιμοθάνατο θεό…» Ο θάνατος του θεού, χαρμόσυνο μήνυμα του δυτικού ορθολογισμού, παραμένει ως σήμερα αδιανόητος και ασύλληπτος για τον αραβικό κόσμο. H αποδοχή του ως αφετηρία για τη βαθμιαία εκλογίκευση της πραγματικότητας και την εξατομίκευση της συνείδησης θα σήμαινε την άρση όλων των κοινωνικών αρμών στις αραβικές χώρες. Γιατί θα συμπαρέσυρε κάθε απόλυτη πίστη, όχι μόνο την εξάρτηση από τον θεό, αλλά και την υποταγή στον πρόεδρο ή στον βασιλιά, και τον άκριτο σεβασμό στον πατέρα. Γι’ αυτό και πολλά βιβλία του Αδώνιδος είναι απαγορευμένα στη Σαουδική Αραβία, στο Ιράκ ή στη Λιβύη. «Είδα την ιστορία τυλιγμένη μέσα σε μια μαύρη σημαία. Προχωρούσε σαν δάσος. Δεν χρονολόγησα τίποτε. Ζω μέσα στον πόθο, στη φωτιά, στην επανάσταση, μέσα στη γοητεία και στο δημιουργικό της φαρμάκι.»

Ταρτούς, γαλλικό γυμνάσιο

Ο Αδωνις γεννήθηκε το 1930 στο χωριουδάκι Κασαμπίν της Βόρειας Συρίας, επισκέφθηκε το γαλλικό γυμνάσιο της Ταρτούς, σπούδασε και έζησε στη Βηρυτό, από το 1984 έχει εγκατασταθεί στο Παρίσι. Ενα από τα ποιήματα της δεκαετίας του ’60, τα οποία παρουσίασε στην Κολονία, είναι και το προφητικό «Ενας τάφος για τη Νέα Υόρκη»: «Ενας πολιτισμός τετράποδος. Προς κάθε κατεύθυνση και ένας φόνος ή ένας δρόμος για το φονικό, και κάπου μακριά: τα βογκητά πνιγμένων.» Το ποίημα αυτό διακατέχεται από τη δυσφορία για τον πόλεμο κατά του Βιετνάμ, αλλά το εκπληκτικό είναι ότι κατά κάποιον τρόπο προδιαγράφει ποιητικά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001: «Γίνε κομμάτια, Αγαλμα της Ελευθερίας, κι εσείς καρφιά, μπηγμένα στο στήθος με μια τέχνη που μιμείται τη σοφία του ρόδου. Ο άνεμος φυσά για δεύτερη φορά από την Ανατολή ξεριζώνοντας και τους ουρανοξύστες και τις σκηνές.» Το έργο του Αδώνιδος δεν είναι μια άκριτη οικειοποίηση των μέτρων και των τρόπων της δυτικής ποίησης, των αγαθών του δυτικού πολιτισμού, δεν είναι μια χειρονομία εύκολης ευγνωμοσύνης. Ο ποιητής απορρίπτει τις στρεβλώσεις και τα αποκυήματα της δυτικής κουλτούρας, όπως για παράδειγμα την απάνθρωπη καθημερινότητα της Νέας Υόρκης, όπως απορρίπτει και την αγκύλωση σε μια νεκρή αραβική παράδοση δεμένη χειροπόδαρα στο άρμα του θεϊκού λόγου. Το δικό του έργο είναι ένα πράγματι φοβερό βήμα: η άρθρωση μιας εξατομικευμένης φωνής υπό το θρόισμα του μανδύα ενός θεού που αποχωρεί.

Δύναμη από τους Αραβες

Και κάτι ακόμη δεν πρέπει να μας διαφεύγει. Παρά το ότι η ποίηση του Αδώνιδος αντλεί δύναμη από τους άραβες μυστικούς και τους γάλλους μοντέρνους, το σημείο εκβολής της είναι μεσογειακό, όχι μόνο με την έννοια ότι ο ποιητής γεννήθηκε στη Συρία, όσο κυρίως με την έννοια ότι αναδίδει τον αχό πολιτισμών και παραδόσεων της καθ’ ημάς Ανατολής. Οπως στο ποίημα «Ενας τάφος για τη Νέα Υόρκη»: «H κυρία Brewing, μια Ελληνίδα στη Νέα Υόρκη. Το σπίτι της είναι σελίδα από το βιβλίο της Μεσογείου, της Ανατολής. Μιρέν, Νιμάτ Αλλάχ, Υβ Μπονφουά… κι εγώ, ένας άσωτος, λέω κάτι για το οποίο δεν μιλάει κανείς κανονικά. Το Κάιρο απλωνόταν από κάτω μας σαν ρόδα που δεν ξέρουν τι θα πει χρόνος, κι η Αλεξάνδρεια μπερδευόταν με τις φωνές του Καβάφη και του Σεφέρη. «H εικόνα είναι βυζαντινή…» είπε, κι ο χρόνος είχε απλωθεί στα χείλια της σαν άλικο άρωμα. Οι ώρες είχαν κυρτώσει και το χιόνι στηριζόταν σ’ ένα μπαστούνι (μεσάνυχτα, 6 Απριλίου 1971).»

Ο κ. Σπύρος Μοσκόβου είναι διευθυντής του ελληνικού προγράμματος της Deutsche Welle.