Στις 20 Ιουλίου του 1969 η ανθρωπότητα παρακολουθούσε από τηλεοπτικούς δέκτες μέσω NASA, με φόβο και θαυμασμό ταυτόχρονα, την πρώτη επιτυχή προσπάθεια προσσεληνώσεως δύο αστροναυτών με το διαστημόπλοιο «Απόλλων 11». Ησαν οι Αμερικανοί Νιλ Αρμστρονγκ και Εντουιν Ολντριν. Οι δύο αστροναύτες οδήγησαν τον θαλαμίσκο του «Απόλλωνος 11» στη Θάλασσα της Γαλήνης στις 4.17 μ.μ., ανατολική ώρα. Οταν ύστερα από έξι ημέρες ταξιδιού βγήκαν και περπάτησαν στη σεληνιακή επιφάνεια, ο Αρμστρονγκ είπε προς τις χιλιάδες εκατομμύρια ανθρώπους που παρακολουθούσαν στη Γη τον πρώτο άνθρωπο ο οποίος πατούσε στο Φεγγάρι: «Αυτό είναι ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, τεράστιο άλμα όμως για την ανθρωπότητα». Σε λίγα λεπτά συνάντησε τον Ολντριν και τοποθέτησαν μαζί μία τηλεοπτική κάμερα, αρκετά μακριά από τον θαλαμίσκο, και μία αμερικανική σημαία. Δίπλα της τοποθέτησαν μηνύματα κυβερνήσεων και ηγετών που είχε συγκεντρώσει η NASA από διάφορες χώρες του πλανήτη μας. Ανάμεσα σε αυτά και της Ελλάδας.
Η χώρα τότε τελούσε υπό το δικτατορικό καθεστώς της 21ης Απριλίου. Την πρόταση για την αποστολή μηνύματος απηύθυνε στον τότε επιτετραμμένο της πρεσβείας μας στην Ουάσιγκτον Μιχάλη Δούντα ο διοικητής της NASA Τ. Ο. Paine στις 23 Ιουνίου 1969. Συγκεκριμένα ο Paine ζητούσε την εγγραφή του μηνύματος σε μικροφίλμ. Ολα τα μηνύματα επρόκειτο να τοποθετηθούν δίπλα στην αμερικανική σημαία μαζί με μία πλάκα στην οποία ο αμερικανός πρόεδρος θα έγραφε: «Εδώ άνθρωποι από τον πλανήτη Γη πάτησαν για πρώτη φορά το πόδι τους στο Φεγγάρι. Φτάσαμε εδώ με ειρηνικούς σκοπούς για λογαριασμό της ανθρωπότητας».
Την επιστολή γνωστοποίησε την ίδια ημέρα με τηλετυπικό κρυπτομήνυμα (ΑΠ 2653/Β/13) ο έλληνας επιτετραμμένος στην Ουάσιγκτον Μιχάλης Δούντας, με την επισήμανση ότι «εάν Ελλάς επιθυμή αποστείλη ανάλογον μήνυμα πρέπει τούτο περιέλθη ενταύθα εις NASA βραδύτερον μέχρι 30ή Ιουνίου».
Πράγματι στις 30 Ιουνίου ο έλληνας επιτετραμμένος έστελνε μαζί με τις ευχές του για επιτυχία του εγχειρήματος το μήνυμα «καλής θελήσεως» (of good will) του αντιβασιλέως Γ. Ζωιτάκη.
Ανάμεσα σε άλλα το μήνυμα αναφερόταν στο τόλμημα του ανθρώπου να φθάσει στη Σελήνη και το συνέκρινε με εκείνο του ήρωα της ελληνικής μυθολογίας Ικαρου. «Οι δυσκολίες που έσπασαν τα φτερά του Ικαρου» έγραφε το μήνυμα «ξεπεράστηκαν με την επιμονή για αναζήτηση του ανθρώπου να ανακαλύψει την αλήθεια, του ιδίου ανθρώπου που βλέπει σήμερα από το Φεγγάρι τη Γη, για τον οποίο η ειρήνη και η ευτυχής διαβίωση οφείλουν από τούδε και εις το εξής να παραμένουν κύριοι σκοποί».
Η ανυπομονησία των συνταγματαρχών να δώσουν δημοσιότητα στο ελληνικό μήνυμα για να κερδίσουν τις εντυπώσεις στο εσωτερικό της χώρας φαίνεται από το τηλετυπικό κρυπτογράφημα της ίδιας ημέρας (ΑΠ ΓΗ 412-238) της Κεντρικής Υπηρεσίας στην Αθήνα, που ζητούσε από την πρεσβεία μας στην Ουάσιγκτον «παρακαλούμεν μας γνωρίσητε εάν και πότε αρμόδιοι NASA δώσουν δημοσιότητα σχετικά μηνύματα Αρχηγών Κρατών».
Πάλι την ίδια ημέρα ο Δούντας ενημέρωνε: «ως μοι ελέχθη υπό αρμοδίου NASA ουδεμία υφίσταται αντίρρησις όπως μήνυμα ΑΕ Αντιβασιλέως προς αστροναύτας πτήσεως Apollo 11 από ελληνικής πλευράς δοθή εις δημοσιότητα» (ΑΠ 2737/Β/13).
Την ημέρα της εκτόξευσης του «Απόλλωνα», 16 Ιουλίου, ώρα 9.32 π.μ., από το αεροδρόμιο John F. Kennedy Space Center στη Φλόριδα, η αμερικανική κυβέρνηση είχε προετοιμάσει ειδική τελετή για την οποία το Στέιτ Ντιπάρτμεντ καλούσε τους επικεφαλής των διπλωματικών αντιπροσωπειών στις ΗΠΑ (μεταξύ αυτών και τον τότε έλληνα πρέσβη στην Ουάσιγκτον Χ. Ξανθόπουλο-Παλαμά) να παραστούν ταξιδεύοντας με ειδική πτήση που θα έφευγε από τη βάση Andrews Air Force νωρίς το πρωί της ίδιας ημέρας.
Από την εκδήλωση απουσίασε ο σοβιετικός επιτετραμμένος, που, όπως μετέδιδε ο τότε σύμβουλος της ελληνικής πρεσβείας Ι. Γρηγοριάδης, «απουσία του αποδίδεται εκ μέρους δυτικών συναδέλφων εις επιθυμίαν σοβιετικής κυβερνήσεως αποφύγη να «οφείλη» εις Αμερικανόν επίσημον παραστή εις εκτόξευσιν ρωσικού πυραύλου, εάν ποτέ τοιαύτη παρουσία ήθελε ζητηθή από αμερικανικής πλευράς» (ΑΠ 3035/Β/13 16 Ιουλίου 1969). Να υπενθυμισθεί εδώ ότι η σκιά του Ψυχρού Πολέμου εξακολουθούσε να βαραίνει την ανθρωπότητα, που ήταν μοιρασμένη σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα, με έναν λυσσαλέο ανταγωνισμό μεταξύ τους.
Ωστόσο ο έλληνας πρέσβης στη Μόσχα Γ. Βλάχος τηλεγραφούσε την ίδια ημέρα: «διά πρώτην φοράν αμερικανικό εγχείρημα τυγχάνει τόσον πλήρους δημοσιογραφικής προσοχής ενταύθα. Εις χθεσινάς «Πράβδα» και «Ιζβέστια» εδημοσιεύθησαν εκτενή άρθρα (…) καταλήγοντα εις διατύπωσιν ευχών προς αμερικανούς κοσμοναύτας. Παραλλήλως δημοσιεύονται και πληροφορίαι περί πτήσεως σοβιετικού διαστημοπλοίου «Αθήνα 15″» (ΑΠ 2202, 18 Ιουλίου 1969).
Στην πολυσέλιδη αναφορά του, τρεις ημέρες μετά την απογείωση του «Απόλλωνα», ο σύμβουλος της ελληνικής πρεσβείας στην Ουάσιγκτον Ι. Γρηγοριάδης ανέλυε τη σημασία που είχε στο εσωτερικό των ΗΠΑ το διαστημικό εγχείρημα της αμερικανικής κυβέρνησης, που αποφάσιζε να επενδύσει τεράστια ποσά του κρατικού προϋπολογισμού. Εξαιτίας δε αυτού «δέον θεωρηθή ως αναμενομένη αντίδρασις της κοινής γνώμης, καθ’ ότι όποιος ζη καλά θα ήθελε να ζήση, βεβαίως, και ακόμη καλύτερα» (ΑΠ 3073/Β/13, θέμα «Ο άνθρωπος εις την Σελήνην»), υπονοώντας σαφώς ότι προτιμητέα θα ήταν για τον μέσο Αμερικανό η διάθεση των δαπανών για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής του. Βεβαίως κανείς από το ένα εκατομμύριο θεατές γύρω από τη βάση της Φλόριδας, κατά τον Γρηγοριάδη, δεν παρέμενε ασυγκίνητος ή λιγότερο υπερήφανος. «Οι σημερινοί Αμερικανοί βλέπουν συνεχιζομένη την πορείαν των αδελφών Wright και του Lindenberg, αλλά και των πρωτοπόρων της Νέας Αγγλίας» έγραφε παρακάτω στο ίδιο έγγραφο· τελείωνε δε ως εξής: «Η στιγμή της εκτοξεύσεως επανέφερε τον άνθρωπον εις τους αρχαίους μύθους. Και οι μύθοι του ούτοι ήσαν οι Ελληνικοί. Οτε η ανάστροφος μέτρησις έφθασε εις το μηδέν, ο Ηφαιστος παρουσίασεν όλην την μήνιν του πυρός του υπό την μορφήν τεραστίου νέφους ερυθρών φλογών επί της γης. Ο Κρόνος με την βραδύτητα και την ασφάλειαν η οποία εχαρακτήριζε τους μείζονας θεούς, ήρχισε να ανυψούται μεταφέρων προς το σύμβολον της θεάς Αρτέμιδος τον αδελφόν της Απόλλωνα, απολύτως δαμασμένον από τον δημιουργόν του, τον άνθρωπον. Και ο Πλούτων έσειεν την γην εις ολόκληρον την περιοχήν» (βλ. ό.π.).
Στις 30 Δεκεμβρίου ο διαδεχθείς τον Χ. Ξανθόπουλο-Παλαμά, πρέσβης Β. Βιτσαξής ευχαριστούσε τον διοικητή Paine για την παραλαβή αντιγράφου δίσκου από σιλικόνη, διαμέτρου 3 cm, στον οποίο είχαν καταχωρισθεί τα μηνύματα όλων των αρχηγών κρατών, ανάμεσα στα οποία και του Ζωιτάκη, στον οποίο η NASA απέστειλε με ειδικό δέμα το αντίγραφο (ΑΠ 5315/Β/13 17 Νοεμβρίου). Εννοείται ότι ο… αντιβασιλέας κράτησε τον δίσκο για λογαριασμό του, αφού δεν έχει εντοπισθεί ως σήμερα σε κανένα κυβερνητικό μέγαρο ή αρχείο.
Είναι κρίμα που σε μια τόσο μοναδική στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας για την κατάκτηση του Διαστήματος, το μήνυμα της χώρας μας, που η μυθολογία της προανήγγειλε κατά κάποιον τρόπο την πρόοδο του ανθρώπου στον συγκεκριμένο τομέα 3.000 χρόνια πριν, εκπορευόταν από μια ομάδα επίορκων αξιωματικών οι οποίοι ασέβησαν σε βάρος της χώρας και των δημοκρατικών της θεσμών. Ως άλλοι Ικαροι, ταπεινών όμως κριτηρίων και ελατηρίων, πέταξαν ψηλά ως το Φεγγάρι για να καούν επί Γης. Ευτυχώς που η απουσία ζωής στον σκοτεινό δορυφόρο της Γης στέρησε τη δυνατότητα εξαγωγής του κακού τους παραδείγματος στο Διάστημα!
Κρητικές ενδυμασίες δώρο στους… αστροναύτες
Στις 14 Οκτωβρίου 1969 ο σύμβουλος Ι. Γρηγοριάδης ενημέρωνε την Κεντρική Υπηρεσία ότι την εποχή εκείνη υπηρετούσε στη Διεύθυνση Ελληνικών Υποθέσεων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ ο Χ. Λαγουδάκης, «Κρης την καταγωγήν», ο οποίος κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα πληροφορήθηκε ότι ο Εθνικός Καλλιτεχνικός Ομιλος Βρακοφόρων επρόκειτο να ταξιδεύσει στην Ουάσιγκτον μεταξύ 24ης Νοεμβρίου και 5ης Δεκεμβρίου του ιδίου έτους για να δώσει παραστάσεις, και ζητούσε να μάθει σε ποια πόλη μπορούσε να συναντήσει και να παραδώσει στους αστροναύτες του «Απόλλωνος 11» «κρητικές ενδυμασίες». Στο ίδιο έγγραφο ο έλληνας σύμβουλος παραπονέθηκε με την ευκαιρία αυτή στον Λαγουδάκη: «είναι παράδοξον ότι οι εν λόγω αστροναύται, μεταβαίνοντες εις Τουρκίαν και Ιταλίαν δεν επεσκέφθησαν την μεταξύ των δύο ευρισκομένην επίσης σύμμαχον Ελλάδα». Προσέθεσε δε ότι «ομιλών όλως προσωπικώς, θεωρεί τούτο ως λάθος, για το οποίον όμως είμαι βέβαιος ότι θα δημιουργήση λίαν δεδικαιολογημένας πικρίας. Εφόσον δε πρόκειται περί λάθους θα έδει να ευρεθή η πρώτη ευκαιρία επανορθώσεώς του». Ο Λαγουδάκης προφασίστηκε αορίστως τεχνικούς και χρονικούς περιορισμούς «ως και ότι η ευκαιρία δωρεάς και αποδοχής των εν λόγω ενδυμασιών θα απετέλει κατάλληλον επανόρθωσιν του περί ου ο λόγος λάθους» (ΑΠ 4345/Β/13).
Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.
