Η συνείδηση του Ζήνωνα
Αν δεν υπήρχε ο Τζόις, Η συνείδηση του Ζήνωνα του Ιταλο Σβέβο (ψευδώνυμο του επιχειρηματία Αρον Ετορε Σμιτς, 1861-1928) ίσως να αργούσε αρκετά χρόνια ακόμη να πάρει τη θέση της ανάμεσα στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά μυθιστορήματα του 20ού αιώνα. Δεν είναι λίγοι μάλιστα όσοι υποστηρίζουν ότι ενδέχεται κανείς να μην είχε ασχοληθεί σοβαρά με τα δύο σημαντικότερα βιβλία του συγγραφέα που εκδόθηκαν ιδίοις αναλώμασι και δεν προσέχθηκαν στον καιρό τους. Ο Σβέβο εξέδωσε με δικά του έξοδα τη Συνείδηση του Ζήνωνα το 1923, όπως και το προηγούμενο μυθιστόρημά του Το γέρασμα (1898). Και τα δύο βιβλία πέρασαν απαρατήρητα.
Ο Τζόις βοήθησε ώστε Η συνείδηση του Ζήνωνα να μεταφραστεί στα γαλλικά και στη συνέχεια να εκδοθεί στο Παρίσι, αφού πιο μπροστά είχε διαβάσει το Γέρασμα. Εκεί οι κριτικοί το υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό και αυτό ήταν αρκετό για να «επαναπατριστεί» το μυθιστόρημα αυτό, όπως και το Γέρασμα, στη χώρα του και με τις παρισινές δάφνες πρόσφατες να το ανακαλύψει ο Εουτζένιο Μοντάλε, ο οποίος ανήκε σε εκείνους που πρωτοστάτησαν ώστε ο Σβέβο να καταλάβει τη θέση που του άξιζε στην ιταλική λογοτεχνία. Ο Τζόις επίσης πρότεινε στον συγγραφέα το ψευδώνυμο Ιταλο Σβέβο.
Ο τριεστινός Σμιτς ήταν μαθητής του Τζόις όταν ο τελευταίος έμενε στην Τεργέστη και έβγαζε τα προς το ζην διδάσκοντας αγγλικά. Οι δυο άντρες συναντήθηκαν το 1907, συνδέθηκαν αμέσως με στενή φιλία και, σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής, επηρέαζε αφάνταστα ο ένας τον άλλον. Η φιλία τους διατηρήθηκε ως τον θάνατο του Σβέβο. Είχαν άλλωστε πολλές ομοιότητες. Οπως η θεματογραφία του Τζόις αντλείται εξ ολοκλήρου από το Δουβλίνο, έτσι και του Σβέβο εξαντλείται στην Τεργέστη, μία από τις πιο κοσμοπολίτικες και διεθνιστικές πόλεις της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Λέγεται μάλιστα ότι το πρότυπο της ονειρικής αναπαράστασης του ποταμού Λίφι (ο οποίος διασχίζει το Δουβλίνο) στο Ξύπνημα του Φίνεγκαν του Τζόις υπήρξε η κόμη της σινιόρας Σβέβο.
Ο συγγραφέας της Συνείδησης του Ζήνωνα είναι από τους ατμοσφαιρικότερους αλλά και σαρκαστικότερους πεζογράφους του 20ού αιώνα. Υπήρξε καπνιστής σε όλη του τη ζωή (όπως και ο πρωταγωνιστής της Συνείδησης, ο οποίος είναι σε πολλά αυτοπροσωπογραφία του Σβέβο). Κι ακόμη, ήταν σαρκαστικός όσον αφορά την κριτική που ασκούσε στον κοινωνικό περίγυρο, ειρωνικός και αυτοειρωνικός ως την ημέρα του θανάτου του, που υπήρξε αναπάντεχος: ο Σβέβο διέσχιζε τον δρόμο αφηρημένος και τον χτύπησε αυτοκίνητο. Τον μετέφεραν στο σπίτι του, όπου η υγεία του παρουσίασε ραγδαία επιδείνωση. Λίγο προτού πεθάνει ζήτησε από κάποιον από τους επισκέπτες του να του δώσει ένα τσιγάρο και είπε στους παρισταμένους ότι όντως αυτό θα ήταν το τελευταίο του. Το αίτημά του δεν εισακούστηκε.
Το έργο που άφησε πίσω του ο Σβέβο δεν είναι μεγάλο αλλά εξαιρετικής ποιότητας. Εγραψε μυθιστορήματα, διηγήματα και θεατρικά έργα.
Αν εμβολιάσει κανείς τα πορίσματα της ψυχανάλυσης με τον αφορισμό του Σαρτρ ότι «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας», μπορεί να σχηματίσει ένα στοιχειώδες περίγραμμα της κεντροευρωπαϊκής παράδοσης, όπως εκφράζεται στο έργο των κυριότερων εκπροσώπων της: του Μούζιλ, του Τόμας Μαν, του Μπροχ, του Κάφκα. Επρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια για να προστεθεί στον κατάλογο και το όνομα του Ιταλο Σβέβο. Οχι μόνο γιατί ο κεντρικός ήρωας στο σημαντικότερο μυθιστόρημά του Η συνείδηση του Ζήνωνα είναι πρόσωπο απολύτως συγγενές με τον Ούλριχ, τον βασικό χαρακτήρα στον Ανθρωπο χωρίς ιδιότητες του Μούζιλ, αλλά και επειδή το βιβλίο αυτό θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί αφηγηματική εκδοχή τού φροϋδικού Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας. Με τη βοήθεια του Τζόις ο Σβέβο θα έβγαινε από την αφάνεια. Ο χρόνος θα τον κατέτασσε στους κλασικούς.
