H αναζήτηση της ελευθερίας από κάθε μορφή ζωής ενάντια στη «δικτατορία των γονιδίων», που αναγκάζει τους διάφορους ζωντανούς οργανισμούς να ζουν σε ορισμένες θέσεις και με ορισμένο τρόπο, είναι που οδήγησε τη ζωή από το πρωτοκύτταρο στον σύγχρονο άνθρωπο, από τη λάσπη στα αστέρια. Και κάθε φορά που γινόταν ένα προσαρμοστικό εξελικτικό άλμα, το τίμημα για μερικές μορφές ζωής ήταν πανάκριβο. Οπως, λ.χ., για τους αυστραλοπιθήκους που δεν μπόρεσαν να ανταγωνισθούν τους Homo (στα Λατινικά σημαίνει άνθρωπος) και αφανίστηκαν.
Μια άλλη λοιπόν ενδιαφέρουσα εξελικτική ιστορία, που φθάνει όλο και πιο κοντά στο είδος μας, άρχισε να ξετυλίγεται πριν από περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια στη Αφρική, στον «ομφαλό» της Γης· με πιο πιθανή τοποθεσία την κοιλάδα του ποταμού Ομο, κοντά στη λίμνη Ροδόλφου, στην Αιθιοπία. Στο ξηρό εκείνο τοπίο ο «άνθρωπος» πάτησε πρώτη φορά το πόδι του στο έδαφος· ένα ξεκίνημα που φαίνεται ίσως πολύ πεζό αλλά αναμφίβολα ιδιαίτερα σημαντικό. Και τούτο διότι μόλις «πάτησε στα πόδια του και περπάτησε όρθιος» είχε επιτύχει ένα κατόρθωμα που άνοιξε τον δρόμο για έναν άλλο τρόπο ζωής ο οποίος έδωσε το έναυσμα για σειρά σημαντικών εξελικτικών αλλαγών.
Το παιδί της Ταούγκ, που όπως αναφέραμε σε προηγούμενη επικοινωνία μας, ο Ρεϊμόντ Νταρτ «βάφτισε» Australopithecus africanus (αυστραλοπίθηκος ο αφρικανός) έμελλε να είναι ο τελευταίος αυστραλοπίθηκος που έδωσε πριν από 2,2 εκατ. χρόνια την εξελικτική σκυτάλη στο γένος Homo, στο Homo habilis (άνθρωπος ο επιδέξιος) όπως «βάφτισε» πάλι ο «νονός» Νταρτ ένα απολίθωμα στο φαράγγι Ολντουβάι το οποίο ανακάλυψε ο Ντζόναθαν Λεΐκι. Το όνομα Homo habilis χαρακτηρίζει την υπόθεση ότι το εν λόγω είδος κατασκεύαζε πολλά εργαλεία.
H ανασύσταση της ανθρώπινης προϊστορίας γράφεται με τη μελέτη των φειδωλών απολιθωμάτων που ανασύρονται από τους παλαιοντολόγους και τα οποία μελετώνται και από τους βιολόγους που τους δίνουν «σάρκα και οστά»! Το εξελικτικό λοιπόν δέντρο της ανθρώπινης ιστορίας είχε δύο κύριους κλάδους: ο ένας αφορά τα είδη των αυστραλοπιθήκων με το τελευταίο (ο Α. robustus ή biosei) που αφανίζεται πριν από ένα και πλέον εκατομμύριο χρόνια· και ο άλλος, τα είδη του γένους Homo που οδήγησαν σε ανθρώπους σαν εμάς. Ο αφανισμός του Α. robustus οφείλεται στο ότι δεν «επέλεξε» την εξέλιξη αλλά τον θάνατο, αφού στις νέες κλιματικές συνθήκες με τον νέο κύκλο παγετώνων στον Βόρειο Πόλο να προκαλεί πάλι ξηρασία στην Αφρική, οι μεταλλάξεις που κέρδισε του έδωσαν πολύ εξειδικευμένες προσαρμοστικές ικανότητες, με μεγάλα δόντια και σαγόνια για να τρέφεται μόνο με ρίζες και σκληρούς καρπούς. Δεν κατάφερε, π.χ., να εμπλουτίσει τη διατροφή του με κρέας, με άλλες γενικές δεξιότητες που θα αύξαναν την προσαρμοστικότητά του.
Ο άνθρωπος ο επιδέξιος είναι το παλαιότερο είδος της οικογένειας Homo· είναι δηλαδή ο πρώτος (1,6-2,2 εκατ. χρόνια πριν) άνθρωπος με όχι και πολλές σκελετικές διαφορές από τον πρόγονό του Australopithecus africanus (2-3 εκατ. χρόνια πριν). Ο πρώτος εκείνος άνθρωπος περπατούσε όρθιος, είχε δόντια που έμοιαζαν με του ανθρώπου περισσότερο παρά με των αυστραλοπιθήκων, κρανιακή κοιλότητα 500-800 κ.εκ., κατασκεύαζε πολλά εργαλεία και είχε μεγάλη επιδεξιότητα· θεωρείται δε ότι αντιπροσωπεύει μεγάλο βήμα από τη ζωώδη στην ανθρώπινη κατάσταση.
Ο Homo habilis συνυπήρχε κάποια περίοδο με τον Α. robustus. Στην περίοδο εκείνη αποδίδονται αρχαιολογικές θέσεις με συγκεκριμένα λίθινα εργαλεία και κατεργασμένα οστά που είχαν μεταφερθεί από μακριά. Σε εκείνες τις θέσεις βρέθηκαν και υπολείμματα ζώων· χαρακτηριστικό είναι το εύρημα που αφορά μια πέτρινη βάση καλύβας. Ολες αυτές οι δραστηριότητες αποδίδονται στον Η. habilis με τη χαρακτηριστική στροφή του προς την κρεοφαγία, αλλαγή που σχετίζεται κατά αιτιατό τρόπο με την αύξηση του όγκου του εγκεφάλου του.
H ανακάλυψη κάποιας βιολογικής ασυνέχειας μεταξύ των αυστραλοπιθήκων και του ανθρώπου έχει ήδη πυροδοτήσει εκ θεμελίων την αντίληψή μας για την ανθρώπινη προϊστορία. Οι αυστραλοπίθηκοι, λ.χ., έμοιαζαν με ανθρώπους ως προς τον τρόπο με τον οποίον περπατούσαν· εφάρμοζαν όμως μια «πιθήκεια» στρατηγική διατροφής. Οι αρχέγονοι Homo χαρακτηρίζονται για την αλματώδη αύξηση του εγκεφάλου τους (από 450 κ.εκ. κοντά στα 800 κ. εκ.) και τη δομή των δοντιών. H νέα έρευνα της βιολογίας των προγόνων μας αποκαλύπτει πληθώρα νέων χαρακτηριστικών που τους καθιστούσαν περισσότερο ανθρωπόμορφους παρά πιθηκόμορφους, όπως ήταν οι αυστραλοπίθηκοι. Ενα άλλο αξιοσημείωτο μοναδικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου είναι η παρατεταμένη παιδική ηλικία, με ταχύτατη ανάπτυξη του αναστήματος στο εφηβικό στάδιο· ακόμη και οι ανθρωποειδείς πίθηκοι περνούν από τη βρεφική στην ενήλικη ζωή· όχι όμως και ο άνθρωπος, καθώς ο ρυθμός αύξησης του σώματος ενός παιδιού είναι αργός σχετικά με το αντίστοιχο στάδιο των ανθρωποειδών πιθήκων. Το κέρδος από αυτήν τη διαφορά ρυθμού είναι η απαιτούμενη αφομοίωση των κανόνων του πολιτισμού. H διαφορά δε στο μέγεθος του σώματος, υποστηρίζει ο Μπογγίν, εδραιώνει καλύτερα και τη σχέση «μαθητή – δασκάλου». Αλλωστε οι άνθρωποι γίνονται άνθρωποι με την εντατική εκμάθηση του πολιτισμού και όχι μόνο μέσω των δεξιοτήτων επιβίωσης.
H βιολογική παράμετρος ερμηνεύει και το γιατί τα βρέφη γεννιούνται ανίσχυρα. Διότι ο μεγάλος ανθρώπινος εγκέφαλος σχετίζεται με κάποιους «μηχανικούς» περιορισμούς της λεκάνης της γυναίκας, επηρεάζοντας και άλλα χαρακτηριστικά πέραν της νοημοσύνης, όπως η θετική συσχέτιση του μεγέθους του εγκεφάλου με την ηλικία απογαλακτισμού, την ηλικία της σεξουαλικής ωρίμανσης, τη διάρκεια της κυοφορίας και τη μακροβιότητα. H κυοφορία, λ.χ., συγκρινόμενη με άλλων Πρωτευόντων θα έπρεπε να διαρκεί 21 μήνες στον άνθρωπο ανάλογα με το μέσο μέγεθος του εγκεφάλου του (1.350 κ. εκ.).
H περιπέτεια της ελευθερίας
Από εξελικτική σκοπιά μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι άνθρωποι παρεξέκλιναν από το πρότυπο ανάπτυξης των ανθρωποειδών πιθήκων, όταν ο εγκέφαλος των ενηλίκων έφθασε πάνω από τα 770 κ. εκ. Ο Homo habilis με μέγεθος περίπου 800 κ. εκ. φαίνεται να βρίσκεται στη διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανθρωποειδών πιθήκων και ανθρώπου ως προς το πρότυπο ανάπτυξης (τα βρέφη γεννιούνται ανίσχυρα), ενώ το επόμενο είδος, ο Homo errectus με 900 κ.εκ. εγκέφαλο παίρνει τον ξεκάθαρο δρόμο προς την κατεύθυνση των ανθρώπων. H πολυσυζητημένη λοιπόν ελευθερία του ανθρώπου πέρασε από δύσβατα εξελικτικά μονοπάτια στα οποία παραμόνευαν κίνδυνοι αφανισμού· και έπαιξε τη ζωή του που την κέρδισε με τις συγκλονιστικές εξελικτικές ανατομικές αλλαγές στον εγκέφαλο, στη λεκάνη, στα άκρα, αλλά και στον βιολογικό κύκλο κ.ά. Μπροστά σε αυτά τα δύσκολα εμπόδια η σημερινή πολιτιστική και πολιτισμική αναζήτηση της ελευθερίας ωχριά. Και όμως το εύκολο το κάνουμε δύσκολο και το απλό περίπλοκο, καταθέτοντας τον προηγμένο πολιτισμό μας στο ενεχυροδανειστήριο της πιθήκειας συμπεριφοράς μας με εξοντωτικούς πολέμους, με ανεγκέφαλες διαμάχες, με απάνθρωπους χειρισμούς, καταστρέφοντας την απλότητα της αλήθειας και τον πολύτιμο ανθρωπισμό μας.
Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
