Οι θεωρίες του Στίβεν Πίνκερ, καθηγητή Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ξεσηκώνουν έντονες συζητήσεις στην επιστημονική κοινότητα και στο ευρύ κοινό, μια που τα θέματα που επιλέγει ενδιαφέρουν πολύ κόσμο. Το πρόσφατο βιβλίο του «Ο λευκός πίνακας: η σύγχρονη άρνηση της ανθρώπινης φύσης» («The blank slate: the modern denial of human nature») δεν αποτελεί εξαίρεση στην παράδοση των πολυσυζητημένων μπεστ σέλερ του.
Οικογένεια, γενετική κληρονομικότητα και παιδική προσωπικότητα
Σύμφωνα με τον Πίνκερ, ο ρόλος της οικογένειας στην προσωπικότητα του παιδιού είναι μηδενικός! Δίνει τις εξής αναλογίες: 50% ρόλο έχει η γενετική κληρονομικότητα, 50% το ιδιαίτερο περιβάλλον και 0% το οικογενειακό περιβάλλον! Το ιδιαίτερο περιβάλλον είναι τα τυχαία εκείνα γεγονότα που καθόρισαν την ιδιαίτερη ανάπτυξη του εγκεφάλου του κάθε ατόμου, δηλαδή τα μοναδικά για τον καθέναν περιστατικά που συνέβησαν σε μια δεδομένη στιγμή και επηρέασαν τη συναρμολόγηση των τμημάτων του εγκεφάλου του.
Ικανότητα για μάθηση: έμφυτη ή επίκτητη;
Ο άνθρωπος έχει έμφυτη την ικανότητα μάθησης από το περιβάλλον του, που βασίζεται σε ήδη υπάρχοντα νευρωνικά κυκλώματα, δηλαδή στον τρόπο που ο εγκέφαλός του έχει διαμορφωθεί από πολύ μικρή ηλικία και του επιτρέπει να μαθαίνει. Ικανότητες όπως το να χρησιμοποιεί κανείς τη γλώσσα, να θέτει και να πετυχαίνει στόχους, να χρησιμοποιεί τη λογική για να λύνει ποικίλα προβλήματα, είναι έμφυτες στον άνθρωπο, στον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένος ο εγκέφαλος.
Διαμόρφωση του παιδικού εγκεφάλου: φύση ή οικογένεια;
Οι επιστήμονες της Εξελικτικής Ψυχολογίας, ανάμεσά τους και ο Πίνκερ, καθώς και οι επιστήμονες της Εξελικτικής Βιολογίας, υποστηρίζουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος και το ανθρώπινο σώμα διαμορφώθηκαν βιολογικά μέσω της διαδικασίας της φυσικής επιλογής. Ο εγκέφαλος του μωρού δεν είναι άγραφος πίνακας, αλλά έχει αποτυπωμένη επάνω του τη γενετική ιστορία της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένων των χαρακτηριστικών εκείνων που επέτρεψαν στους μακρινούς προγόνους μας να επιβιώσουν. H διαδικασία της φυσικής επιλογής προίκισε τον ανθρώπινο εγκέφαλο με σειρά τμημάτων όπου βρίσκονται οι έμφυτες ικανότητες και προδιαθέσεις.
Τα ερευνητικά δεδομένα των νευροεπιστημών δείχνουν ότι ο εγκέφαλος αποτελείται από σειρά νευρωνικών κυκλωμάτων τα οποία παράγουν μορφές συμπεριφοράς που βοηθούν την προσαρμογή του ανθρώπου στο περιβάλλον, όπως η κοινωνική μάθηση, η αντίληψη της σημασίας του χαμόγελου και των εκφράσεων του προσώπου του συνομιλητή, η ομιλία, η αναγνώριση προσώπων, η αντίληψη του χώρου και του χρόνου.
Μπορούν οι γονείς να βελτιώσουν τη γλωσσική εξέλιξη των παιδιών τους;
Ο Πίνκερ πιστεύει ότι η γνώση της γλώσσας είναι έμφυτη στον άνθρωπο, δηλαδή ότι από την αρχή της ζωής του το μωρό έχει την ικανότητα για να μάθει να μιλάει και να κατανοεί τη γλώσσα. Αυτό επιτρέπει στο παιδί να παράγει διαρκώς νέες, γραμματικά και συντακτικά σωστές προτάσεις, τις οποίες δεν έχει ακούσει ποτέ. Επειδή η ικανότητα της γλώσσας είναι έμφυτη, ό,τι και να κάνουν οι γονείς δεν θα την επηρεάσουν, αφού αυτή θα ακολουθήσει την προδιαγεγραμμένη πορεία της. Οσο για το αν η πλούσια λεκτική επικοινωνία με το παιδί, ο εμπλουτισμός της γλωσσικής εμπειρίας του και η ενεργοποίησή του με τα κατάλληλα παιχνίδια είναι σωστές μέθοδοι για να βοηθήσει κανείς ένα παιδί ν’ αναπτυχθεί καλύτερα, ο Πίνκερ πιστεύει ότι πρόκειται για «ανοησίες».
Μπορούν οι γονείς να διαμορφώσουν την προσωπικότητα των παιδιών τους;
Με μία λέξη: «Οχι!». Ο δεύτερος μεγάλος τομέας πάνω στα ευρήματα του οποίου ο Πίνκερ στηρίζει τη θεωρία του περιλαμβάνει τη μελέτη της συμπεριφοράς και των χαρακτηριστικών των διδύμων. Περιληπτικά, οι έρευνες αυτές έχουν δείξει ότι οι ομόζυγοι (από το ίδιο ωάριο) δίδυμοι που έχουν μεγαλώσει σε διαφορετική οικογένεια (λόγω υιοθεσίας) παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ποσοστό ομοιότητας στις προσωπικότητές τους. Ομόζυγοι δίδυμοι που μεγάλωσαν στην ίδια οικογένεια παρουσιάζουν μεγαλύτερες ομοιότητες από τους ετερόζυγους δίδυμους (από διαφορετικό ωάριο) που έχουν μεγαλώσει στην ίδια οικογένεια. Τέλος, τα βιολογικά αδέλφια που έχουν μεγαλώσει χωριστά παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερες ομοιότητες στην προσωπικότητά τους απ’ ό,τι θετά αδέλφια που μεγάλωσαν στην ίδια οικογένεια.
H άποψη του Πίνκερ είναι ότι η οικογένεια τελικά δεν παίζει κανέναν ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, δηλαδή στο αν θα είναι νευρικό ή ήρεμο, αγχωτικό, δειλό ή τολμηρό, με αυτοπεποίθηση κτλ., αφού αυτό είναι γενετικώς καθορισμένο. Πιστεύει ότι συμβουλές προς τους γονείς για το πώς να επηρεάσουν το παιδί τους, να δραστηριοποιήσουν τον εγκέφαλο του μωρού τους με κατάλληλα παιχνίδια, ενοχοποιούν τους γονείς, ιδιαίτερα όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα στο παιδί τους και η εξέλιξή του δεν είναι η αναμενόμενη.
«Το μήλο κάτω απ’ τη μηλιά;»
Οχι μόνον επιστημονικές μελέτες αλλά και η καθημερινή εμπειρία δείχνουν ότι συχνά τα παιδιά υιοθετούν συμπεριφορές των γονιών τους. Ετσι, επιθετικοί και βίαιοι γονείς έχουν επιθετικά και βίαια παιδιά, ή γονείς με καλές λεκτικές ικανότητες έχουν αντίστοιχα γλωσσικά ανεπτυγμένα παιδιά. Μήπως τέτοια παραδείγματα αποδεικνύουν τη δύναμη του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού; Οχι, σύμφωνα με τον Πίνκερ, διότι πρόκειται για συσχέτιση και όχι για αιτιολογική σχέση. Θα μπορούσαν κάλλιστα, για παράδειγμα, οι καλές γλωσσικές ικανότητες να οφείλονται στα γονίδια που πήρε το παιδί από τον γονιό. Ετσι, ίσως τελικά τα ίδια γονίδια που ευθύνονται για τις συμπεριφορές του γονιού ευθύνονται και για παρόμοιες συμπεριφορές του παιδιού, χωρίς να έχει σχέση το περιβάλλον.
Οι θέσεις του Πίνκερ αναφέρονται στην προσωπικότητα, αλλά όχι στη συμπεριφορά του παιδιού. Ετσι, ένα παιδί που γεννιέται με προσωπικότητα που χαρακτηρίζεται από δειλία και κοινωνική συστολή, δεν σημαίνει ότι είναι «καταδικασμένο». H προσωπικότητα δεν αλλάζει ριζικά, αλλά με κατάλληλη παρέμβαση γίνεται εκμάθηση νέων στρατηγικών, αλλάζει η συμπεριφορά, και τα «αρνητικά» στοιχεία της προσωπικότητάς του δεν εκδηλώνονται έντονα. Επίσης, η συμπεριφορά των γονιών παίζει τεράστιο ρόλο στην ευτυχία και ισορροπία των παιδιών. Οι επιλογές που κάνουν οι γονείς, όπως τόπος κατοικίας, σχολείο, εξωσχολικές δραστηριότητες, διαμορφώνουν τον κοινωνικό κύκλο. Ετσι, ένα συνεσταλμένο παιδί θα έχει περισσότερες ευκαιρίες κοινωνικοποίησης λόγω των γονεϊκών επιλογών. Οι εξωσχολικές δραστηριότητες, τα σπορ, τα χόμπι, οι τέχνες, η μουσική, εμπλουτίζουν την εμπειρία του παιδιού, άρα και την εξέλιξή του.
H θεωρία του Πίνκερ αποενοχοποιεί τους γονείς που αισθάνονται υπεύθυνοι για την εξέλιξη του παιδιού τους και έχουν τύψεις ότι δεν έπραξαν σωστά και γι’ αυτό το παιδί τους έχει δυσκολίες. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Πίνκερ, το σπουδαιότερο που μπορούν να κάνουν οι γονείς που θα επηρεάσει τα παιδιά τους είναι η ποιότητα της σχέσης που θ’ αναπτύξουν μαζί τους. Ο ίδιος χρησιμοποιεί την αναλογία της συμπεριφοράς προς τους φίλους μας: τους φερόμαστε καλά και δημιουργούμε μια όμορφη σχέση μαζί τους, όχι γιατί πιστεύουμε ότι θα τους αλλάξουμε την προσωπικότητα, αλλά γιατί έτσι πρέπει και έτσι επιλέγουμε για την ευχαρίστηση όλων. Με τον ίδιο τρόπο πρέπει και οι γονείς να αντιμετωπίσουν τη σχέση με τα παιδιά τους. H καλή συμπεριφορά προς τα παιδιά επηρεάζει τη σχέση με τους γονείς, μαθαίνει στο παιδί να αναπτύσσει ζεστές σχέσεις, να λύνει προβλήματα, να αισθάνεται σιγουριά και προστασία, ποιότητες τις οποίες θα ενστερνιστεί και οι οποίες θα αντανακλούν στη μελλοντική συμπεριφορά του.
H Δρ Λίζα Βάρβογλη είναι ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια.
