Με το άνοιγμα των σχολείων να σηματοδοτεί τη νέα χρονιά στον ψυχισμό μας, κάνουμε τις αναθεωρήσεις μας και δίνουμε υποσχέσεις στον εαυτό μας (τις οποίες άλλοτε κρατούμε και άλλοτε όχι), όπως «εφέτος θα είμαι καλός μαθητής», «εφέτος θα αλλάξω εργασία», «θα τακτοποιήσω τα συναισθηματικά μου»… Μεγάλο μέρος του στρες στη ζωή μας προέρχεται από τον αγώνα των μεγάλων αποφάσεων που συμβάλλουν στο άγχος, στη σύγχυση, ακόμη και στα ψυχοσωματικά συμπτώματα.
Οι μεγάλες αποφάσεις αποτελούν αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής και η γνωστική ασυμφωνία που επιφέρουν, το γεγονός ότι δημιουργούν μια ανισορροπία ανάμεσα στις επιθυμίες, στις σκέψεις και στα δεδομένα της πραγματικότητας του ατόμου, καταλήγει στον γνωστό ψυχολογικό πόνο που συνήθως συνοδεύει τις μεγάλες αποφάσεις. Ο δρ Douglas Lisle, μέσα από πολύχρονη εμπειρία στον τομέα, διατείνεται ότι αυτή η ασυμφωνία είναι κάτι το φυσικό και αποτελεί χρήσιμο σημάδι ότι η επικείμενη απόφαση περιλαμβάνει μια σύνθετη και δύσκολη αξιολόγηση των αξιών που εμπλέκονται σε αυτήν.
H συμβολή του ψυχολόγου είναι όχι να δώσει την απάντηση στο δίλημμα ή τη λύση στο πρόβλημα του πελάτη αλλά να τον/τη βοηθήσει να αναπτύξει μια στρατηγική επίλυσης κρίσιμων ζητημάτων, εργαλείο που θα του είναι χρήσιμο και σε άλλες περιπτώσεις.
H απάντηση στον… εγκέφαλο
Ο εγκέφαλος αποτελείται από εκατομμύρια νευρωνικά δίκτυα, τα οποία σε μεγάλο βαθμό είναι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Π.χ., υπάρχει ένα σύνολο νευρώνων που ελέγχουν τη θερμοκρασία του μεγάλου δαχτύλου του ποδιού και, αν προσπαθήσει κανείς να το βουτήξει σε μια μπανιέρα με καυτό νερό, το κατάλληλο νευρωνικό δίκτυο θα ενεργοποιήσει συμπεριφορά απόσυρσης και αποφυγής πόνου. Ο εγκέφαλος έχει και άλλα νευρωνικά δίκτυα που παρατηρούν την ευωδιά από τα λουλούδια, τη γωνία του ηλίου στον ουρανό, πότε ήταν η τελευταία πρόσληψη τροφής και όλα αυτά εξετάζουν διαφορετικές πληροφορίες, ανεξάρτητα μεταξύ τους.
Αναλογιστείτε λοιπόν τι συμβαίνει όταν προσπαθούμε να πάρουμε μια σύνθετη απόφαση. Καθώς φανταζόμαστε τις συνέπειες που θα έχουν διάφορες πιθανές αποφάσεις μας, πολυάριθμα ανεξάρτητα κυκλώματα αρχίζουν να πυροδοτούνται. Στη συνέχεια προσπαθούμε να αποκωδικοποιήσουμε τα συναισθήματα που συνδέονται με αυτά που φανταζόμαστε («να μπω στην μπανιέρα με το καυτό νερό;») για να εξετάσουμε τα μακροπρόθεσμα οφέλη. H χρήση της φαντασίας για να προϊδεαστούμε σχετικά με το πώς θα νιώθουμε, δεδομένων των πιθανών συνεπειών των πράξεών μας, είναι μια αποτελεσματική και πιθανότατα μοναδική στο ανθρώπινο είδος ικανότητα. Μερικές φορές όμως δεν είναι αρκετή για να πάρουμε αποφάσεις με αποφασιστικότητα και εσωτερική γαλήνη.
Το μοντέλο αποφάσεων
Το γνωστό Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας των ΗΠΑ έχει Τμήμα Επιστημών των Αποφάσεων, από όπου προέρχεται και το μοντέλο που παρουσιάζεται εδώ: αποτελεί μια επιστημονική προσπάθεια να μεταφέρει και να εφαρμόσει τα ερευνητικά δεδομένα στην καθημερινή ζωή. Το μοντέλο αυτό αναγνωρίζει ότι:
* Συνήθως έχουμε λίγες πληροφορίες.
* H λήψη αποφάσεων κοστίζει σε χρόνο και χρήμα.
* Και επηρεάζεται από τις προτιμήσεις και τις αξίες του ατόμου.
* Το οποίο σκέπτεται λίγες εναλλακτικές.
* Οι επιλογές μπορεί να είναι απλώς ικανοποιητικές.
Με αυτές τις παραμέτρους κατά νου οι άνθρωποι συνήθως χρησιμοποιούν ως κανόνα επιλογής το ικανοποιήσιμο (πρώτο πράγμα που πληροί τα επιθυμητά κριτήρια) και τον δεσμευτικό ορθολογισμό (επεξεργασία περιορισμένων πληροφοριών και λίγες λύσεις), με αποτέλεσμα συχνά να μην είναι ικανοποιημένοι.
H δυναμική προσέγγιση
Οι καθηγητές Edward Russo του Πανεπιστημίου Cornell και Paul Schoemaker του Pennsylvania επισημαίνουν ότι «σήμερα ο παλιομοδίτικος τρόπος λήψης αποφάσεων – διαίσθηση, κοινή λογική και εξειδίκευση – δεν είναι αρκετός», κάτι που ισχύει για άτομα και επιχειρήσεις. H δομημένη δυναμική προσέγγιση είναι ένας αποδοτικός τρόπος λήψης σημαντικών αποφάσεων και εμπεριέχει πέντε στάδια:
Προετοιμασία: Το άτομο εντοπίζει τους στόχους του ώστε να πάρει αποφάσεις με γνώμονα τι θέλει να επιτύχει με τη συγκεκριμένη απόφαση. Οργάνωση: Στη συνέχεια θεωρεί και αποτιμά τις εναλλακτικές, καθώς και τις πιθανές συνέπειες. Οσο περισσότερες εναλλακτικές τόσο μεγαλύτερη πιθανότητα για τη λήψη σωστής απόφασης. Πολλοί κάνουν το λάθος να πιστεύουν ότι οι πολλές εναλλακτικές θα τους μπερδέψουν και θα τους αποπροσανατολίσουν. Στην πραγματικότητα οι ποικίλες επιλογές είναι αυτές που δίνουν στο άτομο τη δυνατότητα ανεύρεσης της καλύτερης λύσης. Το σημαντικότερο είναι ο τρόπος ανάπτυξης και τοποθέτησης των εναλλακτικών.
Εργασία: Φθάνουμε στο κρίσιμο σημείο όπου γίνονται η επιλογή και η εφαρμογή της λύσης. Εδώ χρειάζονται υπομονή και επιμονή διότι τα αποτελέσματα μπορεί να μην είναι άμεσα.
Αξιολόγηση: Εδώ κρίνεται αν η λύση ήταν σωστή ή πρέπει να αντικατασταθεί. H αλλαγή δεν σηματοδοτεί απαραιτήτως αδυναμία χαρακτήρα αλλά μπορεί να πρόκειται για σοφή και θαρραλέα πράξη.
Επαναξιολόγηση: των στόχων και των επιλογών σημαίνει ότι δεν υπάρχει πάντα μία και μοναδική σωστή απόφαση. Οπως πολλοί δρόμοι οδηγούν στο ίδιο μέρος, έτσι κάποιος μπορεί να φθάσει στον στόχο του μέσω διαφορετικών επιλογών.
Εμπόδια στη λήψη αποφάσεων
* Περιμένουμε να συμβεί κάτι αντί να ενεργήσουμε.
* Αναβλητικότητα.
* Αρνηση να επιλέξουμε διότι καμία επιλογή δεν είναι τέλεια.
* Βιαστική επιλογή, χωρίς καλή έρευνα ή πληροφορίες, για αποφυγή του άγχους της αξιολόγησης εναλλακτικών.
* Πεποίθηση ότι δεν υπάρχει επιλογή.
* Αυτοκατηγορία για προηγούμενες λανθασμένες επιλογές.
* Κατηγορία ότι φταίνε οι άλλοι.
* Αποφυγή λήψης αποφάσεων για να μην επιλεγεί η λάθος λύση.
* Αμφιβολία.
Κλειδιά στην αποδοτική λήψη αποφάσεων
* Ρεαλιστικοί στόχοι και προθεσμίες για τη λήψη αποφάσεων.
* Υπομονή.
* Επιμονή.
* Οχι χρονοτριβή.
* Συγκέντρωση προσοχής.
* Δημιουργικότητα.
* Αποφυγή δημιουργίας σύγχυσης με την εισαγωγή νέων ζητημάτων.
* Δημιουργία πολλών εναλλακτικών για να υπάρχει επιλογή.
* Αποφυγή πρόωρων αξιολογήσεων.
* Αντικειμενικότητα.
* Αξιολόγηση των συμβουλών τρίτων αλλά υπευθυνότητα του ατόμου για την τελική απόφαση.
H δρ Λίζα Βάρβογλη είναι ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια.
