«H ΦΥΣΗ»
Κινεζικά μυρωδικά, αφρικανικοί κάκτοι, θαλάσσιοι μικροοργανισμοί, εξωτικά έντομα και σαλιγκάρια ίσως κρατούν το μυστικό όπλο για την καταπολέμηση ασθενειών και βακτηρίων που απειλούν την ανθρώπινη υγεία και έχουν αποδειχθεί ως τώρα ανθεκτικά ακόμη και στις πλέον εξελιγμένες προσπάθειες της φαρμακευτικής βιομηχανίας. Οι θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων, γνωστές στον άνθρωπο από τους προϊστορικούς χρόνους, επανέρχονται στο προσκήνιο και προσελκύουν ξανά το ενδιαφέρον των ερευνητών. Απόδειξη για αυτό το Tamiflu – το μόνο αντιικό φάρμακο που σημείωσε επιτυχία στην αντιμετώπιση της γρίπης των πτηνών -, το οποίο έχει ως βάση του τον αστεροειδή γλυκάνισο, ένα απόλυτα «φυσικό» κινεζικό μπαχαρικό.
Παρ’ ότι, ακολουθώντας την παράδοση χιλιετιών, στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα η σύγχρονη φαρμακολογία στηρίχθηκε στο φυτικό και στο ζωικό βασίλειο για να παρασκευάσει μερικά από τα πιο επιτυχημένα και αποτελεσματικά σκευάσματά της (από την ασπιρίνη και την κινίνη ως την πενικιλίνη, το taxol και τη διγοξίνη), τις τελευταίες δεκαετίες οι φαρμακοβιομηχανίες φάνηκαν να χάνουν τον ενδιαφέρον τους για τη φύση. H εξέλιξη της χημικής σύνθεσης και της γενετικής και η ανάπτυξη των «έξυπνων» και «νέας γενιάς» φαρμάκων φάνηκαν να υπόσχονται μια νέα ελπιδοφόρα εποχή. Τα αποτελέσματα δεν στάθηκαν ωστόσο αντάξια των προσδοκιών. Οι νέες μέθοδοι αποδείχθηκαν δύσκολες και δαπανηρές, και όχι πάντα αποτελεσματικές. H πλειονότητα των ουσιών που παράγονται στα εργαστήρια φαίνεται πως δεν έχει τις αναμενόμενες επιδράσεις στον άνθρωπο ενώ τα «σχεδιασμένα» αντιβιοτικά δεν σκοτώνουν πάντα τους ιούς, αντίθετα με τους φυσικούς ομολόγους τους, που φέρουν πάντα εις πέρας την αποστολή τους. Τα φυσικά συστατικά, όπως λένε οι ερευνητές, είναι δοκιμασμένοι και εξαιρετικά ικανοί «δολοφόνοι», γιατί έχουν περάσει από το σκληρότερο τεστ που μπορεί να υπάρξει, αυτό της φυσικής επιλογής μέσα σε εκατομμύρια έτη εξέλιξης των ειδών.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 ορισμένες φαρμακευτικές εταιρείες αποφάσισαν λοιπόν να στραφούν ξανά προς τη φύση και τα αποτελέσματα αυτής της επιστροφής τα βλέπουμε όχι μόνο με το Tamiflu αλλά και με μια σειρά άλλα φάρμακα που έχουν κυκλοφορήσει ή ετοιμάζονται να κυκλοφορήσουν στην αγορά. H ζικονοτίδη, ένα νέο, μη οπιούχο αναισθητικό και αναλγητικό, κατάλληλο για την αντιμετώπιση χρόνιων πόνων και πολύ πιο ισχυρό από τη μορφίνη, παρασκευάστηκε από το δηλητήριο των θαλάσσιων σαλιγκαριών Conus magus των Φιλιππινών. H camptothecine, μια φαρμακευτική ουσία που χρησιμοποιείται για τη θεραπεία του προχωρημένου καρκίνου των ωοθηκών και των εντέρων, προέρχεται από ένα δέντρο της Σρι Λάνκα. H γαλανταμίνη, μία από τις λίγες ουσίες που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση της ήπιας ως μέτρια σοβαρής άνοιας και νόσου του Αλτσχάιμερ, εντοπίστηκε σε κάποια είδη ασφόδελου ή νάρκισσου. Από έναν μύκητα του ποταμού Λογιόλα της Μαδρίτης οι ερευνητές απομόνωσαν μια ουσία που βοηθεί στην καταπολέμηση των ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων.
Σε πειραματικό στάδιο βρίσκεται αυτή τη στιγμή στη Βρετανία το περίφημο μόριο Ρ 57, το οποίο διαφημίζεται ως η αποτελεσματικότερη λύση εναντίον της παχυσαρκίας. Εντοπίστηκε σε έναν κάκτο της αφρικανικής ερήμου Καλαχάρι, τον κάκτο Hoodja, τον οποίο οι Βουσμάνοι Σαν τρώνε για να τους μειώνει το αίσθημα της πείνας στις περιόδους του κυνηγιού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες δοκιμάζεται επίσης ένα ισχυρό αντικαρκινικό φάρμακο, η Halichondrin Β, ουσία η οποία βγαίνει από το σφουγγάρι Halichondria Okadai του Ειρηνικού Ωκεανού.
Εκατομμύρια φυτά και ακόμη περισσότερα εκατομμύρια βακτήρια και θαλάσσιοι μικροοργανισμοί υπολογίζεται ότι δεν έχουν μελετηθεί ακόμη από τους επιστήμονες. Οι ερευνητές πολλών μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών πιστεύουν ότι σε αυτά βρίσκεται κρυμμένος ένας θησαυρός που θα βοηθήσει στην ανάπτυξη νέων και αποτελεσματικότερων φαρμάκων και εν γένει σκευασμάτων. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις όμως αλλά και οι εκπρόσωποι πολλών χωρών του αναπτυσσόμενου κόσμου που έχουν στα δάση, στις ζούγκλες και στις θάλασσές τους αυτόν τον θησαυρό εκφράζουν τις ανησυχίες τους. Αυτή η νέου τύπου «βιοεκμετάλλευση» αποτελεί, όπως υποστηρίζουν, απειλή για το περιβάλλον και τα οικοσυστήματα αλλά και για τις συνήθως φτωχές χώρες που την υφίστανται.
Στο πλαίσιο της νέας ευαισθησίας που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτόν τον τομέα αλλά και της σύμβασης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για την προστασία της βιοποικιλότητας, ορισμένες εταιρείες (όπως η Bristol Myers Squibb με το Σουρινάμ, η Merck Sharp & Dohne με την Κόστα Ρίκα ή η Novartis με τη Βραζιλία) καταλήγουν σε συμφωνίες αποδίδοντας στα κράτη που τους επιτρέπουν να εκμεταλλευθούν τον βιολογικό τους πλούτο αποζημιώσεις και ποσοστά επί των κερδών από τα φάρμακα που θα παραχθούν. Οπως υποστηρίζουν ωστόσο αρκετοί ειδικοί, τα πράγματα απέχουν πολύ από το να είναι ιδανικά ενώ στον τομέα της προστασίας της βιοποικιλότητας τόσο τα μέτρα όσο και τα αποτελέσματα είναι πενιχρά.
Αστεροειδής γλυκάνισος
Αποτελεί την πηγή για τη βιομηχανική παραγωγή του σικιμικού οξέος, βασικού συστατικού του αντιικού φαρμάκου Tamiflu. Φύεται μόνο στη Νοτιοανατολική Κίνα και – σε μια εξαιρετικά τοξική και ακατάλληλη προς κατανάλωση παραλλαγή – στην Ιαπωνία. Αποτελεί ένα από τα βασικά μπαχαρικά της κινεζικής κουζίνας, οι Κινέζοι όμως τον χρησιμοποιούσαν παραδοσιακά ως ρόφημα για τη θεραπεία των κολικών και των ρευματισμών, ενώ το μάσημα των σπόρων του μετά το φαγητό εθεωρείτο ότι διευκολύνει την πέψη. H έλλειψη του Tamiflu που παρατηρήθηκε τον περασμένο χρόνο αποδίδεται στην έλλειψη του αστεροειδούς γλυκάνισου, ο οποίος χρησιμοποιείται επίσης εκτεταμένα και από τη δυτική βιομηχανία τροφίμων και την ποτοποιία. H Roche, η οποία παρασκευάζει το φάρμακο, εξετάζει την παραγωγή σικιμικού οξέος με βακτηριακή ζύμωση.
Κάκτος Hoodja
Είναι η νέα ελπίδα των ανά τον κόσμο απογοητευμένων από τη σιλουέτα τους, καθώς υπόσχεται να προσφέρει ένα νέο αποτελεσματικό όπλο εναντίον της παχυσαρκίας. Από τον κάκτο αυτόν, τον οποίο οι Βουσμάνοι Σαν καταναλώνουν για να νιώθουν χορτάτοι στις περιόδους του κυνηγιού, οι ερευνητές απομόνωσαν το περίφημο μόριο Ρ 57, το οποίο μειώνει την όρεξη με αποτέλεσμα να καταπολεμά την παχυσαρκία. H παρασκευή του από την εταιρεία PhytoPharm βρίσκεται ακόμη σε πειραματικό στάδιο και αναμένεται να κυκλοφορήσει στην αγορά το νωρίτερο σε δύο χρόνια. Εν τω μεταξύ, όπως προειδοποιούν οι ειδικοί, τα σκευάσματα Hoodja που διατίθενται κυρίως μέσω του Internet απέχουν πολύ από τα αναμενόμενα αποτελέσματα και είναι μάλλον ύποπτα εφόσον ο συγκεκριμένος κάκτος είναι απειλούμενο είδος στη Νότια Αφρική και η εξαγωγή του από τη χώρα απαγορεύεται.
Νάρκισσος και ασφόδελος
Από τους βολβούς και τα άνθη του γαλάνθου του Βορόνοφ (Galanthus voronovii) και άλλων ειδών νάρκισσων και ασφοδέλων βγαίνει η γαλανταμίνη, η μοναδική φαρμακευτική ουσία εναντίον της νόσου του Αλτσχάιμερ στις ήπιες και μέτριες μορφές της. Παρ’ ότι οι λαοί των Βαλκανίων χρησιμοποιούσαν εδώ και αιώνες τον ασφόδελο για να ανακουφίσουν τους πόνους της μέσης, η γαλανταμίνη ανακαλύφθηκε τυχαία από τον βούλγαρο φαρμακολόγο Βορόνοφ στη δεκαετία του 1950 και κυκλοφόρησε ως φάρμακο εναντίον της νόσου του Αλτσχάιμερ και της άνοιας μόλις πριν από μερικά χρόνια. Επειδή τα είδη του ασφοδέλου που την προσφέρουν είναι λίγα και η απομόνωσή της ιδιαίτερα δαπανηρή, οι φαρμακευτικές βιομηχανίες προσπαθούν να επιτύχουν τη συνθετική παραγωγή της.
Οπιούχος παπαρούνα
H μήκων η υπνοφόρος, γνωστή και ως ύπνος ή αφιόνι, είναι η παπαρούνα από την οποία παράγεται το όπιο και το κυριότερο θεραπευτικό παράγωγό του, η μορφίνη. Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδη, πήρε αυτό το όνομα επειδή το άνθος της γέρνει προς τα κάτω, σύντομα όμως αποδείχθηκε ότι έχει και ισχυρές ναρκωτικές ιδιότητες. Στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν το όπιο για τη θεραπεία του άσθματος, των στομαχικών παθήσεων και της κακής όρασης ενώ το λάβδανο (διάλυμα οπίου με αιθυλική αλκοόλη) αποτέλεσε τη βάση πολλών φαρμάκων τον 19ο αιώνα. Σήμερα η παραγωγή του οπίου είναι νόμιμη μόνο για ιατρικούς σκοπούς. Ο βασικός ενεργός παράγοντάς του, η μορφίνη, αποτελεί ένα από τα πλέον ισχυρά και διαδεδομένα ναρκωτικά και αναλγητικά.
Λευκή ιτιά
Από τον φλοιό της λευκής ιτιάς βγαίνει ένα από τα πιο διαδεδομένα παυσίπονα, το ακετυλοσαλικιλικό οξύ ή ασπιρίνη, γνωστό για τις αναλγητικές, αντιπυρετικές, αντιφλεγμονώδεις και αντιθρομβωτικές ιδιότητές του. Ο Ιπποκράτης αναφέρει μια λευκή σκόνη η οποία βγαίνει από τον φλοιό της λευκής ιτιάς και ανακουφίζει τους πόνους και τον πυρετό ενώ θεωρείται ότι η χρήση της ήταν γνωστή και στους Σουμερίους, τους Ασσυρίους και τους Αιγυπτίους και ίσως στους Ινδιάνους της Αμερικής. Γάλλοι, ιταλοί και γερμανοί φαρμακοποιοί είχαν απομονώσει τη σαλικίνη από τον 19ο αιώνα, η πρώτη συνθετική μορφή του ακετυλοσαλικιλικού οξέος όμως επετεύχθη από τον Φέλιξ Χόφμαν, ερευνητή της Bayer, η οποία και κυκλοφόρησε το φάρμακο στην αγορά με την επωνυμία «ασπιρίνη» το 1899.
Τάξος του Ειρηνικού
Ο τάξος του Ειρηνικού ή δυτικός τάξος (Taxus brevifolia) αποτελεί την πηγή για το φάρμακο taxol, επιτυχημένο αντικαρκινικό που χρησιμοποιείται ευρέως για τη θεραπεία των καρκίνων του πνεύμονα, των ωοθηκών, του μαστού και τις προχωρημένες μορφές του σαρκώματος Καπόζι. H αντικαρκινική ουσία, η οποία εξάγεται από τον φλοιό του δένδρου, υπάρχει και σε άλλα είδη τάξου, μόνο όμως στον τάξο του Ειρηνικού είναι πρακτικά εκμεταλλεύσιμη. Επειδή οι ποσότητες που απαιτούνται για την παραγωγή φαρμάκων είναι πολύ μεγάλες το δένδρο έφθασε να απειλείται, προκαλώντας έντονες διαμαρτυρίες. Τα τελευταία χρόνια το taxol παράγεται ημισυνθετικά, ενώ γίνονται προσπάθειες για την ανεύρεση τρόπων της πλήρως συνθετικής παραγωγής του.
Δακτυλίτις
Διαδεδομένη ως καλλωπιστικό φυτό η δακτυλίτις η πορφυρά (Digitalis purpurea) περιέχει παράγοντες που βοηθούν στη θεραπεία της καρδιακής ανεπάρκειας τονώνοντας τον μυ της καρδιάς. Το εκχύλισμά της, η δακτυλιδιτική ουσία, γνωστή και ως ντιζιταλίνη, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως φάρμακο τον 18ο αιώνα από τον βοτανολόγο Γουίλιαμ Γουίδερινγκ. Σήμερα χρησιμοποιούνται στη φαρμακολογία πιο καθαρές μορφές της, η διγοξίνη και η διγιτοξίνη, οι οποίες εξάγονται κυρίως από τα φύλλα της. Σε μεγάλες δόσεις είναι εξαιρετικά τοξική.
