Η πορεία του αριστερού κινήματος στην Ελλάδα μετά τον εμφύλιο πόλεμο καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από διεργασίες που εξελίχθηκαν στη Σοβιετική Ενωση και στις άλλες χώρες του ανατολικού μπλοκ. Κατά τον Μεσοπόλεμο το ΚΚΕ υποτάχθηκε πλήρως στην Γ’ Διεθνή και διαμόρφωσε μια παράδοση τυφλής αποδοχής των οδηγιών που έρχονταν από το «κέντρο». Η σχέση αυτή επιδεινώθηκε μετά τον εμφύλιο πόλεμο και τη μετεγκατάσταση όλων των κομματικών δυνάμεων που διέφυγαν στις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Τότε δημιουργήθηκε ένα καθεστώς απόλυτης εξάρτησης από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ενωσης. Το ίδιο κλίμα βεβαίως επικρατούσε κατά τη δεκαετία του ’50 στις σχέσεις όλων των κομμουνιστικών κομμάτων με τη Μόσχα. Ουσιαστικά στο ΚΚΕ δεν μπορούσαν να πάρουν καμιά σημαντική απόφαση χωρίς την προηγούμενη έγκριση των «σοβιετικών συντρόφων». Ο πυρήνας της σχέσης αυτής διατηρήθηκε ακέραιος ως την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων και τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης.
Τα έγγραφα που παρουσιάζονται στο βιβλίο Οι σχέσεις ΚΚΕ και ΚΚ Σοβιετικής Ενωσης στο διάστημα 1953-1977 έχουν σημασία διότι τα περισσότερα από αυτά είναι επίσημα έγγραφα των σοβιετικών κρατικών και κομματικών αρχών και παρουσιάζουν την άποψή τους για μια σειρά εξαιρετικά σημαντικά θέματα της εποχής. Τα επίσημα κείμενα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αναφέρονται σε δύο καίριες ιστορικές περιόδους: η πρώτη εκτείνεται στη δεκαετία του ’50, όταν κομματικές δυνάμεις που εγκαταστάθηκαν στην Τασκένδη βρέθηκαν στη δίνη σφοδρών ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων· η δεύτερη ακολουθεί λίγα χρόνια μετά, είναι η προετοιμασία και τα επακόλουθα της διάσπασης του 1968, η οποία γέννησε δύο κόμματα στον χώρο της κομμουνιστικής Αριστεράς, το ΚΚΕ και το ΚΚΕ Εσωτερικού.
Συνολικά το βιβλίο Οι σχέσεις ΚΚΕ και ΚΚ Σοβιετικής Ενωσης στο διάστημα 1953-1977 παρέχει ένα αξιόλογο ιστορικό υλικό το οποίο συμπληρώνει πολλά από τα ως τώρα κενά στην ιστοριογραφία της Αριστεράς. Είναι προφανές ότι η αποκάλυψη και η παρουσίαση και άλλων εγγράφων θα φωτίσουν ακόμη περισσότερο τα σκοτεινά σημεία της πορείας του ΚΚΕ.
Τα γεγονότα της Τασκένδης
Η Τασκένδη, πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν, ήταν ο τελικός προορισμός για αρκετές δεκάδες χιλιάδες μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Εκεί ιδρύθηκε και μια από τις μεγαλύτερες οργανώσεις του ΚΚΕ στο εξωτερικό. Η ηγεσία του κόμματος, με τον Νίκο Ζαχαριάδη και τα περισσότερα μέλη του Πολιτικού Γραφείου, συγκεντρώθηκε στο Βουκουρέστι υποτίθεται για να έχει καλύτερη πρόσβαση στην Ελλάδα. Η παρουσία τόσο πολλών στελεχών και κομματικών μελών με εμπειρίες από τον Εμφύλιο, με απόψεις για ξεχωριστά γεγονότα και τη συμπεριφορά της ηγεσίας σε αυτά τροφοδότησε πολλές συζητήσεις και προσωπικές διενέξεις. Προοδευτικά η μάζα των κομματικών μελών άρχισε να ξεπερνά τα συνθήματα της ηγεσίας και να ανιχνεύει νέες απαντήσεις για τις αιτίες της συντριπτικής ήττας.
Η αμφισβήτηση της ηγεσίας εξαπλώθηκε παρά την ενεργοποίηση του κομματικού μηχανισμού, που αρχικά είχε τη βοήθεια και της σοβιετικής διοίκησης. Η εσωτερική ρήξη στο ΚΚΕ συνέπεσε όμως χρονικά με αλλαγές στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ενωσης μετά τον θάνατο του Στάλιν. Η νέα ηγεσία του ΚΚΣΕ επέβαλε αλλαγές στην ηγεσία και όλων των κομμουνιστικών κομμάτων, που κύριο χαρακτηριστικό είχαν την απομάκρυνση από τις καίριες θέσεις όλων όσοι παρέμεναν πιστοί στον Στάλιν ή είχαν εκτεθεί τόσο με το προηγούμενο καθεστώς ώστε δεν μπορούσαν να γίνουν δεκτοί στις νέες συνθήκες. Στην κορυφή προωθήθηκε μια νέα γενιά ανώτερων στελεχών που μπορούσαν αξιόπιστα να εκφράσουν τις νέες τάσεις οι οποίες επικράτησαν στο Κρεμλίνο. Η «παλιά φρουρά» σε άλλα κόμματα άφησε την ηγεσία χωρίς πολλές αντιστάσεις, αλλά στην περίπτωση του ΚΚΕ «γαντζώθηκε» στις καρέκλες της και αντιστάθηκε όσο μπορούσε περισσότερο. Ανάμεσα στα αποτελέσματα ήταν και τα βίαια επεισόδια τα οποία στις κομματικές εκθέσεις κωδικοποιήθηκαν ως «τα γεγονότα της Τασκένδης».
* Τους παρακολουθούσαν και οι αρχές ασφαλείας
Τα «γεγονότα της Τασκένδης» αποτέλεσαν τη βάση πολλών «θρύλων» που παρακολουθούσαν την ελληνική κομμουνιστική Αριστερά ως πρόσφατα. Οι καβγάδες και οι χειροδικίες των ηγετικών στελεχών, οι ξυλοδαρμοί στο κέντρο της πόλης, οι «καταδρομικές επιχειρήσεις» για την κατάληψη και ανακατάληψη γραφείων είχαν δημιουργήσει μια ολόκληρη «μυθοπλασία» που στήριξε πολλές από τις αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους «δογματικούς» και στους «ανανεωτές». Τα έγγραφα που περιέχονται στο βιβλίο περιγράφουν διάφορες πτυχές της κατάστασης που διαμορφώθηκε από την πρώτη εγκατάσταση των προσφύγων και βεβαίως δίνουν αρκετό υλικό που συμπληρώνει όσα έχουν γραφεί για τα «γεγονότα της Τασκένδης». Μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή, η οποία έχει διαφύγει από την ως τώρα ιστοριογραφία με αντικείμενο την Αριστερά, είναι η πολιτική δράση των ομάδων που συγκροτήθηκαν από τους ηγέτες του ΚΚΕ οι οποίοι διαδοχικά ηττήθηκαν και διεγράφησαν από το κόμμα, οι συμμαχίες ανάμεσα σε «ζαχαριαδικούς» και «βαφειαδικούς» κτλ. Η πολιτική αυτή δραστηριότητα αναπτύχθηκε στο έδαφος της ΕΣΣΔ και των άλλων ανατολικών χωρών και έγινε ειδικό αντικείμενο παρακολούθησης από τις αρχές ασφαλείας τους.
Πώς εξόρισαν τον Ζαχαριάδη
Η τύχη του Νίκου Ζαχαριάδη, ο οποίος διετέλεσε γενικός γραμματέας του ΚΚΕ περισσότερα από 20 χρόνια, ήταν επί πολλά χρόνια ένα από τα μεγάλα μυστήρια του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Ηταν από τους μεγάλους «μύθους» και ηρωοποιήθηκε όσο κανείς ενώ στη συνέχεια διασύρθηκε και χλευάστηκε, επίσης όσο κανείς. Πολλά στελέχη της Αριστεράς έδωσαν αλληλοσυγκρουόμενες προσωπικές αφηγήσεις για την εξορία του στη Σιβηρία που προσέθεταν ψηφίδες στην εικόνα, αλλά δεν μπορούσαν να συλλάβουν την ολοκληρωμένη εικόνα των γεγονότων. Η ηγεσία του ΚΚΕ, παρά το ότι ήταν ενημερωμένη ως την τελευταία λεπτομέρεια για όλες τις εξελίξεις που αφορούσαν τον Νίκο Ζαχαριάδη, κράτησε πάντοτε μια ερμητική μυστικότητα. Χαρακτηριστικό της διαρκούς αμηχανίας της ηγεσίας του ΚΚΕ ήταν ότι σπάνια απαντούσε στα ερωτήματα που της έθεταν οι Σοβιετικοί όταν προτίθεντο να λάβουν κάποια μέτρα σχετικά με τον τέως αρχηγό του ΚΚΕ. Ο Ζαχαριάδης βρισκόταν υπό την παρακολούθηση της KGB, η οποία είχε πλήρη εικόνα της πολιτικής δραστηριότητας που αυτός ανέπτυσσε πολλά χρόνια μετά την καθαίρεση και διαγραφή του. Το έγγραφο που ακολουθεί δίνει μερικές όψεις από τη δραστηριότητα του Ζαχαριάδη στα χρόνια της εξορίας του.
Παράρτημα αρ. 1
Υπόμνημα του Διεθνούς Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΣΕ με την έγκριση του γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΣΕ για την επιστολή του Ν. Ζαχαριάδη
28 Ιανουαρίου 1963
ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΚΣΕ
Ο πρώην γενικός γραμματέας της ΚΕ του ΚΚ Ελλάδας Ν. Ζαχαριάδης απευθύνθηκε στην ΚΕ του ΚΚΣΕ με τη συνηθισμένη επιστολή, στην οποία υποστηρίζει ότι τον έστειλαν εξορία στην περιφέρεια Τιουμέν και ζητά να σταματήσουν τα μέτρα βίας εναντίον του, να του επιστραφεί ο γιος του, από τον οποίο δήθεν τον απέσπασαν διά της βίας, καθώς επίσης και να του επιτραπεί να επιστρέψει στην Ελλάδα. Αν οι απαιτήσεις του δεν ικανοποιηθούν, απειλεί να μεταβιβάσει τα ζητήματα αυτά για να επιλυθούν στους εργαζομένους και τους κομμουνιστές της Ελλάδας, καθώς επίσης και στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.
Προηγουμένως με τη συγκατάθεση της ΚΕ του ΚΚΕ δόθηκαν στον Ν. Ζαχαριάδη οι εξής διευκρινίσεις: ότι τα κίνητρα της μεταφοράς του σε νέο τόπο εργασίας του τα γνωρίζει καλά, ότι ο γιος του, τον οποίο αρνήθηκε κατηγορηματικά να πάρει μαζί του, έχει εισαχθεί στο σχολείο του Σουβόροφ εν γνώσει του και με τη συγκατάθεσή του και ότι ο προσωπικός του μισθός αποκαταστάθηκε στα 200 ρούβλια μηνιαίως. Οσον αφορά την επιστροφή του στην Ελλάδα αυτό το αρνήθηκαν προσωπικά στον Ν. Ζαχαριάδη οι ίδιες οι ελληνικές αρχές.
Οι ισχυρισμοί του Ν. Ζαχαριάδη ότι δήθεν τον χώρισαν με τη βία από το γιο του και ότι ποτέ δεν αρνήθηκε να τον πάρει μαζί του αποτελούν συνειδητή διαστρέβλωση των γεγονότων. Στην ΚΕ του ΚΚΣΕ υπάρχουν αρκετές επιστολές του Ν. Ζαχαριάδη, στις οποίες ζητά να τοποθετηθεί ο γιος του στο σχολείο του Σουβόροφ ή στο σχολείο του Ναχίμοφ. Το Μάιο του 1962 ο Ν. Ζαχαριάδης επειδή καταργήθηκε η θέση που κατείχε ως αρχιδασάρχης στο Λεσπρομχόζ του Μποροβιτσί στην περιφέρεια Νόβγκοροντ μετατέθηκε σε ανάλογη εργασία στην περιφέρεια Τιουμέν. Κατά την αναχώρησή του στο νέο μέρος εργασίας ο Ν. Ζαχαριάδης ζήτησε εκ νέου να τοποθετηθεί ο γιος του στο σχολείο του Σουβόροφ, απειλώντας να τον ρίξει από το βαγόνι, αν τον έστελναν μαζί του.
Εκτός αυτού, η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚ Ελλάδας απευθύνθηκε προς την ΚΕ του ΚΚΣΕ, εξ ονόματος της κρατούμενης σε ελληνική φυλακή μητέρας του παιδιού – υποψηφίου μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ Ρούλας Κακούλα, με την παράκληση να τοποθετηθεί ο γιος της εσωτερικός για σπουδές σε ανάλογο εκπαιδευτικό ίδρυμα.
Στο τμήμα είναι γνωστό ότι, όταν ζούσε ο Ν. Ζαχαριάδης στην περιφέρεια Νόβγκοροντ, διατηρούσε στενές σχέσεις με τους ομοϊδεάτες του στη Μόσχα και την Τασκένδη, συναντιόταν τακτικά μαζί τους, καθοδηγούσε τη δράση τους, η οποία κατευθυνόταν εναντίον της ηγεσίας του ΚΚΕ και του ΚΚΣΕ. Οι προκλητικές, υποδαυλιστικές ενέργειες του Ν. Ζαχαριάδη δεν σταμάτησαν ούτε και στο νέο τόπο εργασίας του. Εχει επιβεβαιωθεί ότι αποκατέστησε επαφές με αντικομματικά στοιχεία στην Τασκένδη, στα οποία παρουσίασε την πολιτική του επιστολή. Τα προβλήματα της κρίσης στο ΚΚΕ, και η οποία περιέχει βαριές κατηγορίες εναντίον της ηγεσίας του ΚΚΕ και υποστηρίζει την παλαιότερη, καταδικασμένη από το κόμμα πολιτική κατεύθυνση.
Τα όργανα της ΚαΓκεΜπε έλαβαν τα απαραίτητα μέτρα για να σταματήσουν τις σχέσεις του Ν. Ζαχαριάδη με τους ομοϊδεάτες του.
Το Διεθνές Τμήμα της ΚΕ του ΚΚΣΕ θεωρεί σκόπιμο να ζητήσει από τη Διεύθυνση υποστήριξης των πολιτικών προσφύγων της Εκτελεστικής Επιτροπής του SOKK (ΣτΜ.: Ενωσης συλλόγων του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου) και του ΚΚ της ΕΣΣΔ να απαντήσουν στην επιστολή του Ν. Ζαχαριάδη (επισυνάπτεται το σχέδιο της απάντησης).
Σε περίπτωση που ο Ν. Ζαχαριάδης απευθυνθεί εκ νέου στην ΚΕ του ΚΚΣΕ για ανάλογα θέματα πιστεύουμε ότι θα μπορούσε να επιτραπεί στο Διεθνές Τμήμα να του απαντήσει σύμφωνα με τις εντολές που έχει από την ΚΕ του ΚΚΣΕ.
Εγκρίνατε.
Ο αναπληρωτής διευθυντής του Διεθνούς Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΣΕ
Δ. Σεβλιάγκιν
Πρωτότυπο
Στο έγγραφο υπάρχει η απόφαση: «Εγκρίνεται. Μπ. Πονομαριόφ, Μ. Σουσλόφ, Μπ. Τίτοφ, Λ. Ιλίιτσεφ».
Σημείωση: «Σύμφωνα με ανακοίνωση του γραμματέα της βιομηχανικής επιτροπής περιοχής Τιουμέν του ΚΚΣΕ σ. Ντ. Α. Σμορντίνσκι, το υπογεγραμμένο κείμενο της απάντησης προς τον Ν. Ν. Νικολάεφ (Ν. Ζαχαριάδη) του μεταδόθηκε προφορικά μέσω του γραμματέα της κομματικής επιτροπής του Σουργκούτ. Ο εισηγητής του Διεθνούς Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΣΕ Α. Τοπόρικοφ, ο αναπλ. διευθ. του τμήμ. Β. Τερέσκιν».
Παράρτημα αρ. 2
Σχέδιο απάντησης της Διεύθυνσης υποστήριξης πολιτικών προσφύγων της Εκτελεστικής Επιτροπής του SOKK και του ΚΚ της ΕΣΣΔ προς τον Ν. Ζαχαριάδη
Περιφέρεια Τιουμέν, Σουργκούτ, Λεσπρομχόζ, αρχιδασάρχη
ΝΙΚΟΛΑΕΦ Νικόλαο Νικολάεβιτς
Σε απάντηση της επιστολής σας της 18ης Δεκεμβρίου 1962 πήραμε εντολή να σας ανακοινώσουμε τα ακόλουθα:
1. Τα κίνητρα της μετάθεσής σας σε νέο τόπο εργασίας σας έχουν διευκρινιστεί επανειλημμένως και τα γνωρίζετε πολύ καλά.
2. Την είσοδό σας στην Ελλάδα σας την έχουν αρνηθεί προσωπικά οι ελληνικές αρχές, προς τις οποίες απευθυνθήκατε με ανάλογη αίτηση το Μάρτιο του 1962.
3. Ο γιος σας Αλιόσα τοποθετήθηκε στο σχολείο του Σουβόροφ μετά από δική σας αίτηση, καθώς και μετά από αίτηση της μητέρας του παιδιού, η οποία είναι ειλικρινά ευγνώμων για το γεγονός ότι ο γιος της σπουδάζει σε εκπαιδευτικό ίδρυμα όπου του παρέχονται όλα τα αναγκαία.
Πρέπει να σας υπενθυμίσουμε ότι αρνηθήκατε κατηγορηματικά να πάρετε το γιο σας μαζί σας στο νέο τόπο εργασίας σας, με αποτέλεσμα να εισαχθεί σε κατασκήνωση πιονιέρων και έπειτα να σταλεί για σπουδές.
Υποσημείωση: Η απάντηση θα ανακοινωθεί στον Ν. Ζαχαριάδη προφορικά μέσω της εκτελεστικής επιτροπής του περιφερειακού συμβουλίου εκπροσώπων των εργαζομένων του Χάντι-Μανσίισκ της περιφέρειας Τιουμέν.
Πρωτότυπο
