Ο Κολοκοτρώνης είχε δίκιο: Επανάσταση χωρίς τραγούδι δεν γίνεται· αυτό είναι που απλώνει τους ορίζοντες της ανθρώπινης ζωής και της προσδίδει τη διάσταση του αιωνίου. Πράγματι, θα είχαν τα γεγονότα του 1792 στο Παρίσι τόσο ευρεία και κραταιά παγκόσμια απήχηση χωρίς τη «Μασσαλιώτιδα»; ΄Η, για να έρθουμε και στα νεότερα, θα συγκινούσε τόσο πολύ τον κόσμο το όραμα του κομμουνισμού χωρίς τη «Διεθνή», τη «Βαρσαβιάνκα» και τα άλλα θούρια «του κόσμου που ήταν να έρθει»;
Η συνωμοτική δραστηριότητα
Εδώ λοιπόν έγκειται η σημασία του έργου του Ρήγα· τα άλλα και ιδίως η «συνωμοτική του δραστηριότητα» είχαν ηθική σπουδαιότητα μεγάλη αλλά πρακτική αμφίβολη. Επί του προκειμένου άλλωστε λίγοι είναι οι ερευνητές που έχουν προσέξει «λεπτομέρεια» στο δράμα του Ρήγα και των συντρόφων του: άλλη ήταν η τύχη όσων είχαν οθωμανική υπηκοότητα και διαφορετική εκείνων που ήταν υπήκοοι αυστριακοί. Οι πρώτοι παραδόθηκαν στις οθωμανικές αρχές και θανατώθηκαν· οι άλλοι απλώς διώχτηκαν από την επικράτεια των Αψβούργων.
Γιατί; Διότι το «έγκλημα» αυτό καθεαυτό δεν ήταν και τόσο σπουδαίο. Ο Ρήγας και οι συνεργάτες του συνωμοτούσαν βεβαίως, αλλά όχι σε βάση ουσιώδη και σε καμία περίπτωση κατά του μονάρχη του κράτους στο οποίο βρίσκονταν. Υπό συνθήκες κανονικές, η πράξη τους θα επέσυρε ποινή ελαφρά συστάσεις, αστυνομική παρακολούθηση ή, έστω, μορφή υπερορίας. Πώς λοιπόν μπορεί κανείς να αιτιολογήσει το τραγικό τέλος προσπάθειας συγκινητικής μεν αλλά αντικειμενικώς μικρής πρακτικής επίπτωσης;
Η διεθνής συγκυρία
Η απάντηση είναι απλή, αν και στις μέρες μας ελαφρώς τετριμμένη: η διεθνής συγκυρία. Επί αιώνες, πράγματι, η Αυστρία αποτελούσε μέγα «ανάχωμα» κατά της επέκτασης των Οθωμανών στην Ευρώπη. Αφότου όμως στη Ρωσία έγινε αυτοκράτορας ο Πέτρος ο Μέγας, η κατάσταση άλλαξε: αντί οι Τούρκοι να απειλούν την Κεντρική Ευρώπη, άρχισαν αυτοί, με τη σειρά τους, να πιέζονται από τους Ρώσους, οι οποίοι, επιπλέον, αποτελούσαν στην πράξη επιβουλή και για τους Αυστριακούς. Ετσι, οι τελευταίοι, περί τα τέλη του 18ου αιώνα, θεωρούσαν ήδη την ισχύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως μία από τις εγγυήσεις της δικής τους ασφάλειας.
Αυτό είναι το μέγα σκηνικό μπροστά στο οποίο παίχτηκε το δράμα του Ρήγα και των συντρόφων του· με λίγα λόγια, οι εν λόγω εθνομάρτυρες του Ελληνισμού βρέθηκαν οιονεί αρπαγμένοι στη δίνη, απόληξη της οποίας έμελλε να είναι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Αλλά αυτά βέβαια δεν αποτελούν παρά τις αδρές πινελιές της τραγωδίας, οι λεπτομέρειες της οποίας παρουσιάζουν ενδιαφέρον ακόμη μεγαλύτερο.
Η οθωμανική κυβέρνηση, πράγματι, φαίνεται πως διόλου δεν είχε πεισθεί ότι ο Ρήγας και το έργο του αποτελούσαν κίνδυνο για την ισχύ της. Συνωμοσία; Βεβαίως αλλά ειδικά εκείνη η εποχή ήταν γεμάτη από συνωμοσίες κάθε λογής. Προς τι λοιπόν να ενδιαφερθεί για αυτούς; Κατά πάσα πιθανότητα επομένως, οι Τούρκοι αφέθηκαν να πιαστούν σε είδος πλεκτάνης που έστησε η αυστριακή πλευρά. Αυτή η τελευταία μεγαλοποίησε στο έπακρο τις συνέπειες της δραστηριότητας του Ρήγα και, μάλλον έμμεσα, ώθησε τους Οθωμανούς να τον θανατώσουν. Γιατί όμως;
Η μόνη λογική απάντηση βρίσκεται στο άλλο άκρο της Ευρώπης, στην Πολωνία. Στα 1795 έγινε ο Τρίτος Διαμελισμός της χώρας αυτής· τα εδάφη της τα μοιράστηκαν η Ρωσία, η Πρωσία και η Αυστρία· οι Πολωνοί έγιναν λαός χωρίς κράτος. Πολλοί από αυτούς τότε άρχισαν να καταφεύγουν στην Τουρκία. Η Αυστρία, η οποία, παρά τον φόβο που της προκαλούσε η Ρωσία, συνέπλεε με την τελευταία όσον αφορά το πολωνικό ζήτημα, ανησυχούσε: η δράση πολωνών πατριωτών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν δυνατόν να αποδειχθεί βαριά σε συνέπειες.
Ο σουλτάνος όμως δεν είχε λόγο να παραδώσει στους Αυστριακούς τους Πολωνούς που ζούσαν στα εδάφη του: αυτόν δεν τον ενοχλούσαν καθόλου και πιθανόν να του φαίνονταν κάποτε και χρήσιμοι. Για να τους παραδώσει λοιπόν (να τους «εκδώσει», όπως θα έλεγε κανείς στις ημέρες μας) έπρεπε να πάρει κάποιο αντάλλαγμα· και το αντάλλαγμα αυτό ήταν το σκόπιμα διογκωμένο σε συνέπειες έργο του Ρήγα Βελεστινλή και των συντρόφων του…
… Τους οποίους, σύμφωνα με ορισμένες φήμες τουλάχιστον, μάταια προσπάθησε να σώσει ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, κεφαλή των Ορθοδόξων, ηγέτης των Ελλήνων, που και αυτός προσπαθούσε να βγάλει τον λαό του από την έρημο της δουλείας.
Και αυτός όμως είχε τέλος τραγικό. Πράγματι, στη «γαλλικού αρωματισμού» και μάλλον διεθνιστικού τύπου εξέγερση που οραματιζόταν ο Ρήγας και όσοι σκέφτονταν σαν και αυτόν, ο Πατριάρχης αντιπρότεινε μια οικουμενικής σύλληψης ανάσταση του Γένους· στον δυτικού τύπου Διαφωτισμό αντέτασσε παιδεία χριστιανικών καταβολών· στην άμεση δράση προέβαλλε τη συστηματική διεργασία. Ο στόχος ήταν ο ίδιος: η Λύτρωση· οι δρόμοι διαφορετικοί. Τους συνέτηξε η κοινώς δραματική θανάτωση…
… Που με τη σειρά της αποτέλεσε το «άγιο χώμα» πάνω στο οποίο βλάστησε και καρποφόρησε η Τρίτη Λύση το σπαθί του Γέρου και όσων ήταν σαν και αυτόν.
Ο κ. Δημήτρης Μιχαλόπουλος είναι διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών.
