Εδώ και πολλά χρόνια στις ΗΠΑ και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες μελετούν, πειραματίζονται και χαράσσουν στρατηγική για τη μετεξέλιξη του παραδοσιακού σχολείου, αλλά και των ανώτερων και ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, και την είσοδό του στην κοινωνία του 21ου αιώνα. Είναι σίγουρο ότι μετά το 2000 θα κυριαρχήσουν στη ζωή μας οι Νέες Τεχνολογίες με πρωταγωνιστές την Πληροφορική, τη Βιοτεχνολογία και τα Νέα Υλικά.
Τα προβλήματα που θα προκύψουν από τη μετάβαση της εκπαίδευσης από τη μία κατάσταση στην άλλη είναι πολλά και περίπλοκα. Διδακτικές πρακτικές και μέθοδοι που μελετήθηκαν και κυριάρχησαν στον αιώνα που φεύγει φαίνεται να δίνουν τη θέση τους σε νέα δεδομένα που ακόμη δεν έχουμε κατανοήσει πλήρως και πολύ λίγο έχουν μελετηθεί. Καθηγητές με πολύχρονη εμπειρία βρίσκονται μπροστά σε μαθητές που αντιμετωπίζουν τα νέα δεδομένα με πολύ μεγάλη άνεση. Οι νέες τεχνολογίες φαίνεται να μην ξαφνιάζουν καθόλου τους νέους ενώ τρομάζουν σχεδόν όλους όσοι πέρασαν τα πενήντα. Μερικοί οχυρώνονται πίσω από τη σκέψη ότι όλα αυτά είναι μια «παγκόσμια τρέλα» που σιγά σιγά θα υποχωρήσει.
Ο κατάλογος των αλλαγών που έρχονται είναι μεγάλος και δύσκολα μπορεί κανείς να προβλέψει τι μας ετοιμάζει το αύριο. Για παράδειγμα έδωσα πρόσφατα ένα πρόβλημα στους φοιτητές του Τμήματος Φυσικής. Ενας από αυτούς γνώριζε να χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο (Internet). Μετέφερε το θέμα σε μια «ανοιχτή συζήτηση» (discussion groups) στο δίκτυο στην οποία παίρνουν μέρος χιλιάδες φοιτητές από όλο τον κόσμο. Ελαβε δεκάδες απαντήσεις από φοιτητές που βρίσκονταν στην Ιαπωνία, στην Τσεχοσλοβακία και πολλές άλλες χώρες. Ενα άλλο παράδειγμα είναι η νέα εγκυκλοπαίδεια Encarta· έχει δεκάδες συνδέσεις στο Διαδίκτυο και ενημερώνεται συνεχώς με τις τελευταίες παγκόσμιες εξελίξεις. Είναι σε όλους μας φανερό ότι το παραδοσιακό βιβλίο σιγά σιγά εξαφανίζεται για να αντικατασταθεί από νέες μορφές ηλεκτρονικών βιβλίων που παραμένουν ανοιχτά στα νέα δεδομένα και ανανεώνονται συνεχώς.
Το ερώτημα που απασχολεί όλους μας είναι ένα: Το ελληνικό σχολείο πώς θα βαδίσει σε αυτή τη νέα εποχή; Το σχολείο μας έχει για χρόνια τη διδασκαλία στον μαυροπίνακα, τα βιβλία – οδηγούς και την κατευθυνόμενη περιγραφή της διδακτέας ύλης από το υπουργείο Παιδείας και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ενα πλέγμα οδηγιών καθορίζει από το κέντρο το κάθε βήμα του σχολείου. Οι υπεύθυνοι, σε όλες τις βαθμίδες, θεωρούν ότι ο ρόλος τους είναι η σωστή εφαρμογή των οδηγιών. Μέσα σε αυτό το δύσκολο πλέγμα, μαυροπίνακα, βιβλίου – οδηγού, οδηγιών από το κέντρο, ο εκπαιδευτικός εξαντλείται στην προσπάθεια να κρατήσει το ενδιαφέρον ζωντανό σε μια τάξη που έχει ήδη ξεφύγει από το πλαίσιο του παραδοσιακού σχολείου και αναζητεί εικόνες στη θέση του λόγου.
Η απάντηση του υπουργείου Παιδείας στο ερώτημά μας έχει το έξυπνα επιλεγμένο όνομα «Οδύσσεια». Ενα φιλόδοξο πρόγραμμα περίπου 16 δισεκατομμυρίων δραχμών που πρέπει να απορροφηθούν μέσα στα επόμενα δύο χρόνια για να φέρουν τη νέα εποχή στο ελληνικό σχολείο. Τα χρήματα είναι από το 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και αν δεν απορροφηθούν ως το 2000, θα επιστραφούν στις Βρυξέλλες. Αξιοι άνθρωποι με άριστες διαχειριστικές ικανότητες έχουν αναλάβει την υλοποίηση του έργου και κάνουν υπεράνθρωπες προσπάθειες να ξεπεράσουν τις δυσκολίες. Το πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο διαχειριστικό. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορεί να γίνει αυτός ο μετασχηματισμός σε μια νύχτα. Είναι σχεδόν αδύνατον να επιμορφώσεις χιλιάδες εκπαιδευτικούς μέσα σε δύο χρόνια, ώστε να αξιοποιήσουν τα νέα δεδομένα. Ο μετασχηματισμός θα πρέπει να ξεκινήσει από τη συστηματική μελέτη του νέου σχολείου, να δημιουργηθούν τα νομοθετικά πλαίσια για το νέο σχολείο, να ξεκινήσει η προετοιμασία των νέων βιβλίων, πολυμέσων και προγραμμάτων σπουδών που θα αξιοποιούν τις νέες τεχνολογίες. Να βρεθούν πρώτα οι επιμορφωτές και μετά να γίνει η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Το τελευταίο πράγμα που θα δυσκόλευε τον μετασχηματισμό του σχολείου είναι το πώς θα γεμίσουν οι αίθουσες με υπολογιστές και πώς θα συνδεθούν τα σχολεία στο Διαδίκτυο.
Οι εμπνευστές του προγράμματος «Οδύσσεια» (περισσότερες πληροφορίες υπάρχουν στην ηλεκτρονική διεύθυνση του προγράμματος http: //odysseia. cti.gr) έχουν αντλήσει τα ονόματα των δράσεων για την εφαρμογή του προγράμματος από την Οδύσσεια και ομολογώ ότι ο αυτοσαρκασμός τους είναι αφοπλιστικός. Δείχνουν να γνωρίζουν καλά τις δυσκολίες του εγχειρήματος που έχουν αναλάβει. Για παράδειγμα, τη δράση που αναφέρεται στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών την ονομάζουν «Τα Βόδια του Ηλιου» ενώ η δράση για την προμήθεια, ανάπτυξη και υποστήριξη δικτυακής και υπολογιστικής υποδομής σε ευρεία κλίμακα ονομάζεται «Μνηστήρες» και η κατασκευή του σχολικού δικτύου έχει το πολύ πετυχημένο όνομα «Οι ασκοί του Αιόλου».
Οι εκπαιδευτικοί πληροφορούνται τα νέα δεδομένα συνήθως τελευταίοι και αναρωτιούνται αν οι διαχειριστές του προγράμματος «Οδύσσεια» γνωρίζουν την πραγματικότητα του σημερινού ελληνικού σχολείου.
Δεν έγραψα φυσικά αυτό το άρθρο ούτε για να καταγγείλω την αξιέπαινη προσπάθεια αυτών που χτίζουν τα νέα δεδομένα ούτε για να μειώσω στο ελάχιστο αυτά που γίνονται. Θέλω να καταθέσω μερικές προτάσεις που πιθανόν να βοηθήσουν το νέο μας άλμα προς το σχολείο που έρχεται.
1. Πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικό να μελετηθεί και να εφαρμοσθεί ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο που θα επιτρέπει μεγαλύτερη ελευθερία στο ελληνικό σχολείο να εφαρμόσει τα νέα δεδομένα και θα παρέχει τη δυνατότητα ενεργοποίησης των άξιων εκπαιδευτικών που διαθέτει σήμερα η εκπαίδευση. Πιστεύω ακράδαντα ότι το ποσοστό των εκπαιδευτικών που έχουν όρεξη και δυνατότητες να περάσουν στη νέα εποχή είναι υψηλό αλλά παραμένει παγιδευμένο σε άχαρους διακοσμητικούς ρόλους, χωρίς ενεργό συμμετοχή στη σχολική ζωή.
2. Καμία πολυκατοικία δεν χτίζεται χωρίς εδαφομηχανική μελέτη… Η πρώτη και σημαντικότερη δράση της «Οδύσσειας» θα πρέπει να είναι (δυστυχώς απουσιάζει από το πρόγραμμα) η «Ανάλυση σε βάθος της υπάρχουσας κατάστασης και της διεθνούς εμπειρίας σε παρόμοια θέματα». Αυτή η μελέτη να μοιραστεί και να συζητηθεί σε όλα τα σχολεία. Να πεισθούν και να αφομοιώσουν πρώτα οι εκπαιδευτικοί το νέο πρόγραμμα. Αν οι εκπαιδευτικοί δεν πιστεύουν σε κάτι, όλες οι μεταρρυθμίσεις θα περάσουν αλλά δεν θα αγγίξουν το σχολείο.
3. Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο δεν είναι πλέον ικανό να εκπονήσει και να παρακολουθήσει τις μελέτες που απαιτούν αυτές οι μεταρρυθμίσεις. Πανεπιστημιακά ινστιτούτα που εποπτεύει το υπουργείο Παιδείας, αφιερωμένα στην εκπαίδευση και στη συνεχή μεταρρύθμιση, είναι μια ανάγκη που έχει καθυστερήσει πολύ. Με λίγα λόγια χρειάζεται μια γενναία και μακροχρόνια χρηματοδότηση της έρευνας για την εκπαίδευση, για να αποφύγουμε αυτά τα ξαφνικά και αμφίβολης βιωσιμότητας ταρακουνήματα που θα προκαλέσει η «Οδύσσεια» στη σχολική πραγματικότητα. Το εκπαιδευτικό σύστημα είναι σύνθετο και δεν επιδέχεται πειραματισμούς, γιατί σε ορισμένες περιπτώσεις μικρές και καλοπροαίρετες αλλαγές επιφέρουν καταστρεπτικά αποτελέσματα που χρειάζονται πολλά χρόνια για να διορθωθούν.
4. Τέλος, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να μπει μπροστά, με τις δικές του μελέτες, στη νέα εποχή. Ας γίνει επιτέλους συνείδηση σε όλους τους υπευθύνους και τους διαχειριστές προγραμμάτων ότι χωρίς τη συνεργασία και τη δυναμική παρουσία του εκπαιδευτικού – ερευνητή καμία μεταρρύθμιση και κανένα κοινοτικό πλαίσιο δεν θα μπορέσει να οδηγήσει το σχολείο μας στην κοινωνία της πληροφορίας. Τα προγράμματα και τα πακέτα εργασίας θα έρχονται και θα παρέρχονται ενώ η οδύσσεια του ελληνικού σχολείου θα συνεχίζεται.
Το χειρότερο που έχουμε να κάνουμε σήμερα είναι να παραμείνουμε σχολιαστές και θεατές των εξελίξεων. Χρειάζεται να γίνει μια υπέρβαση από όλους μας.
Ο κ. Λουκάς Βλάχος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
