Οταν τον 16ο αιώνα οι κάτοικοι ενός γαλλικού χωριού μήνυσαν ένα σμήνος εντόμων το οποίο είχε καταστρέψει τη σοδειά από τα αμπέλια τους, ο επίσκοπος, που ήταν και δικαστής, είχε κάνει μια κανονική δίκη, στην οποία αθωώθηκαν τα έντομα. Το καταλυτικό επιχείρημα υπέρ της αθώωσής τους ήταν ότι και τα έντομα είναι υπάρξεις που δημιούργησε ο Θεός και γι’ αυτό έχουν το δικαίωμα να τρέφονται με φυτά, όπως και οι άνθρωποι. Παρόμοιες δίκες ζώων έχουν καταγραφεί ιστορικά και πριν και μετά το παραπάνω συμβάν, με καταδίκες, αθωώσεις, δημόσιες επιπλήξεις και καταβολή προστίμων.
Κωμική και ουτοπική πρακτική όλα αυτά, θα παρατηρήσει σήμερα και ο πλέον ανυποψίαστος πολίτης. Ωστόσο μέσα από εκείνη την πρακτική αναδύεται μια εγωιστική και σοβινιστική άποψη για την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση. Και δεν είναι περίεργο που εκείνη η αντίληψη οδήγησε, ίσως, στην ανάπτυξη μιας κουλτούρας η οποία χάραξε στη συνείδησή μας μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης. Η κουλτούρα λοιπόν του Ουμανισμού και μετά του Διαφωτισμού ενοχοποιείται από τις ακραίες οικολογικές θέσεις που θέλουν τον άνθρωπο κατηγορούμενο στο Δικαστήριο της Φύσης. Θέλουν τον Καντ και τον Καρτέσιο να ενοχοποιούνται ως υπεύθυνοι για τις οικολογικές καταστροφές, οι οποίες υποτίθεται ότι στηρίζονταν στη θεωρητική βάση του δυϊσμού, της διάκρισης δηλαδή ανάμεσα στο πνεύμα και την ύλη.
Οσο όμως και αν αρνείται κανείς την αποδεικτική επιχειρηματολογία της εγωιστικής συμπεριφοράς του ανθρώπου ενάντια στη φύση, η αλήθεια είναι ότι ο άνθρωπος σήμερα έχει γίνει κύριος της φύσης, με την πλανητική έννοια, και μπορεί με τις ενέργειές του να θέσει σε κίνδυνο όλες τις ισορροπίες της βιόσφαιρας. Με τα πυρηνικά οπλοστάσια, π.χ., και τα πυρηνικά εργοστάσια, που μπορούν εξίσου να προκαλέσουν τεράστιες καταστροφές, όπως η περίπτωση του Τσερνομπίλ· με τη γενετική τεχνολογία, η οποία οδηγεί σε μια ασυγκράτητη ώθηση τον άνθρωπο να πειραματίζεται, για να κατορθώσει τη χειραγώγηση της γενετικής σύστασής του αλλά και κάθε μορφής ζωής που τον ενδιαφέρει· με την περιβαλλοντική κακοποίηση, η οποία οδηγεί σε βιβλικές καταστροφές, όπως η καταστροφή του όζοντος, που στην Ελλάδα μειώνεται με ρυθμό 6% τον χρόνο, ή την καλπάζουσα ξηρασία, που πιθανόν να διαμορφώσει τους πολέμους του 21ου αιώνα, οι οποίοι θα μπορούσαν να είναι πόλεμοι νερού· με την καταστρεπτική ή και ανεξέλεγκτη αύξηση του πληθυσμού της Γης, η οποία, σύμφωνα με λογικές εκτιμήσεις, δεν αντέχει πάνω από ένα δισεκατομμύριο κατοίκους, ενώ σήμερα είμαστε ήδη πάνω από πέντε δισεκατομμύρια.
Ετσι, έχουμε περάσει πια από τις ουτοπικές δίκες των ζώων σε μια νέα εποχή, που επιτάσσει την ηθική της ευθύνης του ανθρώπου για την επιβίωση της ζωής πάνω στον πλανήτη μας. Μιας ευθύνης όμως που προσβλέπει στο μέλλον, το οποίο δεν είναι εύκολα ορατό, αν και βλέπουμε μπροστά μας καθημερινά τα θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας, στα περισσότερα από τα οποία ήδη αναφερθήκαμε στην προηγούμενη παράγραφο. Γιατί δεν είναι εύκολο να πεισθεί ο καθένας π.χ. για τους εγκληματικούς εμπρησμούς των δασών που παρακολουθούμε σαν «ψυχαγωγικό θέαμα» κάθε καλοκαίρι ή ότι έχει ευθύνη για το τι θα συμβεί μετά από 100 ή 1.000 χρόνια ή ότι έχει ειδική υποχρέωση για την ύπαρξη της ανθρωπότητας ή ότι πρέπει να δρα κατά τέτοιον τρόπο ώστε οι συνέπειές του να εναρμονίζονται με τη διατήρηση της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη μας.
Οπως όμως συμβαίνει πάντα, κάθε ασθένεια χαρακτηρίζεται από ειδικά συμπτώματα, τα οποία, αν διαγνωσθούν εγκαίρως, η αντιμετώπισή της μπορεί να ελεγχθεί επιτυχώς. Και αν λοιπόν δεχθούμε ότι η Γη άρχισε να νοσεί, τα αμαρτήματα του πολιτισμού μας είναι τα προειδοποιητικά συμπτώματα. Γιατί, όσο αφηρημένη έννοια αν είναι για τον απλό πολίτη η καταστροφή του όζοντος π.χ., καταλαβαίνει καλύτερα τον κίνδυνο αν γνωρίζει ότι αυτή η καταστροφή οδηγεί σε ραγδαία αύξηση των καρκίνων του δέρματος ή ακόμη πιο απλά, όπως μας πληροφορεί ο κ. Δ. Τσαμπάος, διευθυντής της Δερματολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Πατρών, ότι στην περίοδο 1988-90 καταγράφονταν μία-δύο περιπτώσεις μελανώματος τον χρόνο στην Κλινική του ενώ μετά το 1992 καταγράφονται μία-δύο περιπτώσεις τον μήνα! Και όλα αυτά αποτέλεσμα της επιθετικής δράσης της υπεριώδους ακτινοβολίας πάνω στο γενετικό υλικό, το DNA, του ανθρώπου, το οποίο μεταλλάσσεται και μετατρέπεται σε θανατηφόρο.
Τα συμπτώματα πολλά· ήδη μιλήσαμε για μερικά θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας, τα οποία έχουν καταγραφεί από μεγάλες προσωπικότητες, όπως από τον νομπελίστα ηθολόγο Λόρεντς στο βιβλίο του Τα οκτώ θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας ή από τον έλληνα φιλόσοφο Κ. Αξελό, που τα ανέπτυξε με τον δικό του τρόπο σε μια ενδιαφέρουσα διάλεξή του στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Υπογραμμίζουμε ένα από αυτά που αναφέρεται ως «γενετική κατάπτωση και φθορά» για να θυμίσουμε τον προβληματισμό που έχει προκαλέσει ο φρενήρης ρυθμός προόδου στη Σύγχρονη Γενετική, Βιοτεχνολογία και Βιοϊατρική, αποτέλεσμα του οποίου είναι η ανάδυση μιας νέας βιοηθικής και δεοντολογίας, απαραίτητων σηματωρών για την ορθή προσέγγιση της προόδου.
Ο προβληματισμός λοιπόν στο Δικαστήριο της Φύσης έχει αρχίσει. Η ηθική της ευθύνης του ανθρώπου είναι το κυρίαρχο επιχείρημα. Αλλά το επιχείρημα αυτό ακούγεται σαν ψέλλισμα από τα χείλη των «δικαστών»· δεν φτάνει στο ακροατήριο εύκολα· και είναι αναγκαιότητα το μήνυμα αυτό να ενισχυθεί, να ακουστεί σε όλη την αίθουσα, σε όλη τη Γη. Είμαστε όλοι συνυπεύθυνοι και πρέπει να γνωρίζουμε τις ευθύνες μας, όχι μόνο τα δικαιώματά μας, τα οποία πολλές φορές μπορεί να είναι αδικαιολόγητα και ακραία, όπως των αμπελουργών του χωριού εκείνου της Γαλλίας οι οποίοι μήνυσαν τα έντομα. Δεν χρειάζονται λοιπόν τέτοιες ουτοπίες. Εκείνο που χρειάζεται είναι να κατανοηθεί η αναγκαιότητα της λιτότητας στην κατανάλωση της φύσης, που φαντάζει ως η μόνη αληθινή ουτοπία, η οποία ωστόσο μπορεί με την κατάλληλη πλανητική παιδεία να μεταποιηθεί έγκαιρα σε ρεαλιστική πρακτική· σε έναν επιστημονικό βηματισμό, ισορροπημένο και σταθερό.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
