Ένα από τα κεφαλαιώδους σημασίας για την κατανόηση της Γαλλικής Επανάστασης κείμενα είναι η μπροσούρα του αβά Sieyes «Qu’est ce que le Tiers etat?» («Τι είναι η Τρίτη Τάξη;»). Κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 1788, δηλαδή λίγους μήνες πριν από τη σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης των Τάξεων, και απετέλεσε εν πολλοίς τον οδηγό των εκπροσώπων της Τρίτης Τάξης: η αυτοανακήρυξή τους σε Εθνοσυνέλευση, η Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (Ιούνιος 1789), τα Διατάγματα του Αυγούστου του 1789 με τα οποία καταργήθηκαν τα φεουδαλικά δικαιώματα με άλλα λόγια η ουσία της «φιλελεύθερης» Επανάστασης βρίσκονται εν σπέρματι στην εν λόγω μπροσούρα. Για τους λόγους αυτούς αξίζει να δούμε ποιο περιεχόμενο δίνει ο συγγραφέας στη λέξη «έθνος».
Η ταύτιση έθνους και Τρίτης Τάξης
Στο ερώτημα του τίτλου ο Sieyes απαντά ότι η Τρίτη Τάξη «είναι το παν» και παρακάτω προσθέτει: «Δηλαδή το έθνος». Το πρώτο επιχείρημα υπέρ της ταύτισης έθνους και Τρίτης Τάξης ξεκινά με την απόρριψη της παλαιάς εικόνας του βασιλείου ως συνόλου που συντίθεται από τρεις «τάξεις» ανθρώπων, εκάστη των οποίων εκτελεί μια ξεχωριστή λειτουργία ο κλήρος προσεύχεται, οι ευγενείς πολεμούν, ενώ η Τρίτη Τάξη εργάζεται. Αντ’ αυτής ο Sieyes υιοθετεί μια νέα εικόνα, την εικόνα της κοινωνίας των παραγωγών: η κοινωνία είναι ένα σύνολο ανθρώπων που εργάζονται και μόνον όσοι εργάζονται έχουν θέση σε αυτήν.
Το συμπέρασμα είναι ότι η κοινωνία ή, κατά την ορολογία του Sieyes, το έθνος, ταυτίζεται με την Τρίτη Τάξη. Οι ευγενείς, επειδή είναι άπραγοι, αποτελούν ξένο και μάλιστα βλαβερό σώμα, ενώ οι κληρικοί μόνον ως άτομα που ασκούν κάποιο επάγγελμα και όχι ως ιδιαίτερη τάξη μπορούν να γίνουν αποδεκτοί.
Εν συνεχεία ο Sieyes παραθέτει ένα δεύτερο επιχείρημα εξίσου διαφωτιστικό για το περιεχόμενο του «έθνους». «Εθνος» λέει «είναι ένα σύνολο ανθρώπων που υπόκεινται στον κοινό νόμο». Το έθνος με άλλα λόγια αποτελείται από ίσους ενώπιον του νόμου πολίτες. Στο Παλαιό Καθεστώς συνεπώς δεν βασίλευε ο νόμος αλλά ο «ίδιος νόμος», το προνόμιο. Οι προνομιούχοι συνεπώς, οι ευγενείς, επειδή ακριβώς είναι προνομιούχοι, βρίσκονται εκτός έθνους.
Από τα παραπάνω προκύπτει αρκετά σαφώς ο στενός δεσμός της έννοιας του έθνους με τη φιλελεύθερη φιλοσοφία του Διαφωτισμού και έπειτα από όλα αυτά εύκολα μπορεί να καταλάβει κανείς γιατί τα εθνικά κινήματα υιοθέτησαν τις αρχές της ισότητας ενώπιον του νόμου και της κατάργησης των προνομίων φεουδαλικών δικαιωμάτων, προνομίων των πόλεων, των συντεχνιών κτλ. Η έννοια του έθνους, έτσι όπως παρουσιάζεται τόσο στην μπροσούρα του Sieyes όσο και στα μεγάλα κείμενα του καλοκαιριού του 1789, είναι συνυφασμένη με τον πολιτικό φιλελευθερισμό και αποτελεί ιδεολογικό όπλο κατά της κοινωνίας των νομοκατεστημένων τάξεων.
Η επιχειρηματολογία του Sieyes
Ενδιαφέρον ωστόσο για τους σκοπούς αυτού του σημειώματος είναι και ένα άλλο σημείο της επιχειρηματολογίας του Sieyes που συχνά προσπερνούν οι αναλυτές. Ο συγγραφέας διερωτάται πώς δημιουργήθηκε αυτή η χωρισμένη σε νομικές τάξεις κοινωνία. Η απάντηση είναι ότι ο χωρισμός αποτελεί συνέπεια της κατάκτησης της ρωμαϊκής Γαλατίας από τους Φράγκους τον 5ο αιώνα. Αν, λέει, μελετήσουμε την ιστορία, θα διαπιστώσουμε ότι τα λεγόμενα «προνόμια της καταγωγής» δεν είναι παρά τα προνόμια των κατακτητών, οι οποίοι όλη αυτή την περίοδο κράτησαν «υπόδουλους» τους Γαλατορωμαίους. Ωστόσο οι Γαλατορωμαίοι, δηλαδή η σημερινή Τρίτη Τάξη, κατόρθωσαν στους αιώνες που πέρασαν να αποκτήσουν οικονομική ισχύ και τώρα είναι έτοιμοι να αποτινάξουν τον ζυγό των φράγκων ευγενών.
Στην μπροσούρα του Sieyes λοιπόν η οποία το 1839, όταν γιορτάστηκε η πεντηκοστή επέτειος της Επανάστασης, ανακηρύχθηκε σε μανιφέστο της, ο δε συντάκτης της μπήκε στο Πάνθεον των πατέρων της πατρίδας τα προδιαγραφόμενα γεγονότα έχουν εθνικοαπελευθερωτικό, θα έλεγα, χαρακτήρα: οι Γαλατορωμαίοι – Τρίτη Τάξη μάχονται κατά των φράγκων κατακτητών – ευγενών. Πρέπει να πούμε ότι τόσον ο Sieyes όσον και οι διαφωτιστές του αιώνα του στο σημείο αυτό καινοτομούσαν. Σύμφωνα με την παραδεδεγμένη αντίληψη, οι Φράγκοι είχαν απελευθερώσει τους Γαλάτες από τον ρωμαϊκό ζυγό που είχε επιβάλει ο Ιούλιος Καίσαρ, οι ρωμαϊκοί θεσμοί ήταν θεσμοί δεσποτικοί, σε αυτούς οι Φράγκοι (Francs = ελεύθεροι) είχαν υποκαταστήσει θεσμούς που εγγυώντο την «ελευθερία» δηλαδή τα πολιτικά δικαιώματα των ευγενών που είχαν αρχίσει να απειλούνται από την κεντρική εξουσία. Οι διαφωτιστές και ο Sieyes ανέτρεχαν αυτή την εκδοχή της ιστορίας του Βασιλείου. Αυτόχρημα, απεμπολούσαν 13 αιώνες γαλλικής ιστορίας ως περίοδο σκλαβιάς. Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι το σφρίγος του λόγου των διαφωτιστών και ο ενθουσιασμός των επαναστατικών ημερών αρκούσαν για να καλύψουν το τεράστιο αυτό κενό: η Επανάσταση δημιουργούσε έναν κόσμο καινούργιο που όχι μόνο δεν είχε ανάγκη το παρελθόν αλλά ερχόταν σε ρήξη με αυτό: η ιστορία του γαλλικού έθνους άρχιζε το 1789 ή μάλλον το έτος 1, όταν καταργήθηκε το τελευταίο προπύργιο της αριστοκρατίας, ο βασιλικός θεσμός.
Ολα δείχνουν ότι όταν η επαναστατική περιπέτεια τελείωσε, όταν οι Βουρβόνοι και οι emigres επανήλθαν το 1814-1815, όταν, τέλος, το 1830 οι αστοί ανέλαβαν ξανά την εξουσία με στόχο να μην την ξαναχάσουν, το τεράστιο κενό της ιστορίας που είχε κληροδοτήσει ο Sieyes δημιουργούσε αμηχανία: τι σήμαινε να είναι κανείς «γάλλος», τι ήταν το έθνος; ποια ήταν τα συστατικά του στοιχεία: οι αρχαίες φυλές ή οι τάξεις; τι νόημα μπορούσε να έχει η ιστορία υπό το φως των πρόσφατων γεγονότων; ποια ήταν η ορθή περιοδολόγηση; Αυτά τα ερωτήματα, στο έργο των ιστορικών του 19ου αιώνα, του Guizot, του Thierry, ακόμη και του Toqueville, έχουν κεντρική θέση. Ας δούμε εν συντομία πώς τα αντιμετωπίζει ένας εξ αυτών, ο Augustin Thierry.
Το εθνικό ζήτημα
Στις Επιστολές περί της Ιστορίας της Γαλλίας, ο Thierry προσπαθεί να βρει τη χρυσή τομή. Η αριστοκρατική – φραγκική εκδοχή που τοποθετούσε την αρχή της γαλλικής ιστορίας στον 5ο αιώνα του Χλωδοβίκου από το όνομα του οποίου είχε προέλθει το «Λουδοβίκος» άλλων 17 βασιλέων είχε καταδικασθεί διά παντός.
Η επαναστατική εκδοχή του Sieyes δεν ταίριαζε με το πνεύμα των καιρών, επιπλέον στον νομικό ορισμό που είχε δώσει στο έθνος ο συντάκτης της μπροσούρας «Τι είναι η Τρίτη Τάξη;» δεν χωρούσαν ούτε οι επανακάμψαντες ευγενείς ούτε εκείνοι που είχε δημιουργήσει ο Ναπολέων. Ετσι ο Thierry προέβη σε έναν διπλό επαναπροσδιορισμό. Εν πρώτοις υιοθέτησε έναν ορισμό του έθνους με ρομαντική απόχρωση: έθνος, γράφει, είναι ένας λαός με ίδια έθιμα, θεσμούς και γλώσσα. Πώς όμως και πότε είχε δημιουργηθεί αυτή η ταυτότητα στη Γαλλία ανάμεσα σε Γαλατορωμαίους και Φράγκους; Η περίπλοκη απάντησή του μπορεί να συνοψισθεί στα εξής: Η εθνική ιστορία αρχίζει τον 12ο αιώνα. Τότε εμφανίζεται ισχυρή η Τρίτη Τάξη, που στις ελάχιστες και αναιμικές πόλεις του πρώιμου Μεσαίωνα είχε διατηρήσει κάτι από τη ρωμαϊκή παράδοση των δήμων και των δημοτικών ελευθεριών. Στον αγώνα της κατά της φεουδαρχίας για την επέκταση αυτών των ελευθεριών και την επαναξίωση της εργασίας η Τρίτη Τάξη βρήκε στήριγμα στη βασιλεία, που εν τω μεταξύ είχε περάσει από τη φραγκική δυναστεία των Καρολιδών στη «σχεδόν ιθαγενή» δυναστεία των Καπετιδών. Η εμφάνιση στο προσκήνιο της τάξης αυτής συμπίπτει με την απαλοιφή των διακρίσεων που οι βαρβαρικοί νόμοι θέσπιζαν μεταξύ νικητών και ηττημένων, με τη «σύντηξη των φυλών» των Γαλατορωμαίων και των Φράγκων και με τη δημιουργία ενός νέου λαού, του γαλλικού. Στο σχήμα αυτό ο Guizot έδωσε ένα νέο ένδυμα: ο γαλλικός πολιτισμός, γράφει, που δημιουργείται τον 12ο αιώνα, είναι σύνθεση ρωμαϊκών, γερμανικών και χριστιανικών στοιχείων.
Η εκδοχή αυτή της γαλλικής ιστορίας προσέφερε στην Τρίτη Τάξη των εγκατεστημένων στην εξουσία αστών το γόητρο ενός μακρινού παρελθόντος: συμμαχώντας με τη μοναρχία, πολεμώντας κατά των φεουδαρχών από τον 12ο αιώνα και μετά, οι αστοί αποκτούσαν σημαντική θέση στην ιστορία του έθνους: το 1789, γράφει ο Thierry, δεν ήταν παρά το τελευταίο επεισόδιο μιας σειράς αγώνων που είχαν διαρκέσει 600 χρόνια. Από την άλλη μεριά, το φάντασμα ενός γαλλικού έθνους του οποίου η ιστορία άρχιζε μόλις το 1789 εξορκιζόταν, ο Thierry, καθώς επίσης ο Guizot, του ξανάδωσαν ένα παρελθόν αν όχι δεκατριών, τουλάχιστον έξι αιώνων. Ταυτόχρονα η επανάσταση έχασε τον «εθνικό» χαρακτήρα που είχε στην μπροσούρα του Sieyes και έγινε αποκλειστικά πολιτική. Για τον Guizot το εθνικό ζήτημα της Γαλλίας έχει ήδη κλείσει τον 12ο αιώνα.
Οι επιστολές του Thierry
Αρκέστηκα εδώ να δείξω πώς άλλαξαν το περιεχόμενο της έννοιας του έθνους και, κατά συνέπεια, η περιοδολόγηση της γαλλικής «εθνικής» ιστορίας. Η μακρά περίοδος της σκλαβιάς, που κατά τον Sieyes είχε διαρκέσει από τον 5ο αιώνα ως το 1789, περιορίστηκε ως το 1100, δηλαδή ως την εποχή που εμφανίστηκε η Τρίτη Τάξη και άρχισε η «σύντηξη των φυλών». Τα χρόνια ωστόσο από τον 5ο αιώνα ως το 1100 παρέμειναν χρόνια σκλαβιάς. Για να βοηθήσει τους αναγνώστες του να κατανοήσουν εναργώς την περίοδο εκείνη, ο Thierry τούς καλούσε, στις Επιστολές του, να τη συγκρίνουν με σύγχρονες εμπειρίες άλλων ευρωπαϊκών λαών: «Τίποτε δεν διευκολύνει περισσότερο την κατανόηση του παρελθόντος από την σύγκριση με ανάλογες ή παρόμοιες καταστάσεις του παρόντος. Θυμηθείτε την Ελλάδα υπό τον ζυγό των Τούρκων. Φέρτε στον νου σας ό,τι έχετε διαβάσει ή ακούσει για τους ραγιάδες και τους Φαναριώτες, για την μεγάλη μάζα του ελληνικού λαού, καθώς και για την μειοψηφία στην οποία οι Τούρκοι προσέφεραν τίτλους ευγενείας και αξιώματα, αναλογισθείτε για λίγο αυτό το θέαμα της βάναυσης καταπίεσης, της διαρκούς τρομοκρατίας, των συνεχών προσπαθειών για να ξεφύγει κανείς πάση θυσία και με κάθε τρόπο από την μοίρα των ηττημένων, και θα καταλάβετε το νόημα που έχουν οι λέξεις Ρωμαίος γαιοκτήμονας, Ρωμαίος υποτελής, Ρωμαίος συνεργάτης του βασιλιά. Θα καταλάβετε πόσες όψεις είχε η σκλαβιά των Γαλατορωμαίων από τους Βαρβάρους. Υπάρχει όμως κάτι περισσότερο. Παρά τις διαφορές που οφείλονται στην χρονική απόσταση και εκείνες που προκύπτουν λόγω της διαφορετικής θρησκείας στην μία περίπτωση [Ελληνες – Τούρκοι] και της κοινής λατρείας στην άλλη [Γαλατορωμαίοι – Φράγκοι] υπάρχουν επίσης μεγάλες ομοιότητες όχι μόνον ως προς την αντικειμενική κατάσταση των ηττημένων στην αρχαία Γαλατία και στην σύγχρονη Ελλάδα αλλά και όσον αφορά την ψυχολογική στάση τους. Στις αφηγήσεις του Γρηγορίου των Τουρώνων βρίσκει κανείς όχι μόνον τις καθημερινές δυστυχίες των φτωχών ραγιάδων που προσβάλλονται, ληστεύονται και εξορίζονται κατά το δοκούν του κατακτητή αλλά και το πολυμήχανο πνεύμα του ιθαγενούς ευγενούς που αφιερώνεται στην υπηρεσία των κατακτητών, την ανηθικότητα των Φαναριωτών που είναι τόσο άμετρη ώστε θα μπορούσε κανείς να την εκλάβει ως εκδήλωση απελπισίας». Τι θα μπορούσε άραγε να σκεφθεί ένας Ελληνας της εποχής, ένας Ρωμιός, διαβάζοντας τον Thierry ή, λίγο νωρίτερα, τον Sieyes;
Ο κ. Θεοδόσης Νικολαΐδης είναι λέκτορας ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.
