Σε ένα σχετικά πρόσφατο άρθρο του στο αμερικανικό πολιτικό περιοδικό Counterpunch με τίτλο «The Empire Expands, Wider and still Wider» (Ιούνιος 2003), o Ερικ Χομπσμπάουμ συγκρίνει τη σύγχρονη αμερικανική αυτοκρατορία, όπως την αποκαλεί, με τη βρετανική του 19ου αιώνα και αναδεικνύει τις διαφορές τους. Επισημαίνοντας τους κινδύνους που δημιούργησε, κατά την κρίση του, η απώλεια του αντίπαλου δέους της Σοβιετικής Ενωσης στον πλανητικό γεωπολιτικό άξονα, ο Χομπσμπάουμ σημειώνει κάπως μελαγχολικά εν κατακλείδι ότι στις παρούσες συνθήκες η αμερικανική αυτοκρατορία θα κλονιστεί μόνο αν ενεργοποιηθεί μια καλώς εννοουμένη «αίσθηση του συμφέροντος» και αν αναπτυχθεί η μόρφωση. Λέγεται συχνά ότι η απαισιοδοξία διαποτίζει τα κείμενα του Χομπσμπάουμ, τα τελευταία χρόνια. Οι θέσεις του ογδονταεπτάχρονου βρετανού ιστορικού φτάνουν στα αφτιά πολλών νεοτέρων του ανθρώπων ως κράμα μιας απόπειρας να λειανθούν οι αιχμηρές γωνίες της μεταπολεμικής πολιτικής πραγματικότητας και μιας νοσταλγίας για τις παλιές, καλές ημέρες των «ευγενών στόχων».
Δεν είναι μόνο βιαστική και άστοχη μια τέτοια εκτίμηση. Είναι επίσης συνολικά υπονομευτική ενός από τα κεντρικά χαρακτηριστικά του έργου και της παρακαταθήκης του Χομπσμπάουμ, δηλαδή της βαθιάς αίσθησης της ιστορικότητας των πραγμάτων και της κατανόησης των διαδικασιών συγκρότησης των ιστορικών υποκειμένων και των δράσεών τους. Αν σκεφτεί κανείς τα «συναρπαστικά χρόνια» της ζωής του βρετανού ιστορικού, θα διαπιστώσει ότι ο Χομπσμπάουμ έρχεται από πολύ μακριά και ταξιδεύει τόσο με το έργο όσο και με τη συνολική δραστηριότητά του «στις ταραγμένες θάλασσες της ιστορίας».
Γεννημένος το 1917 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, ο εβραϊκής καταγωγής ιστορικός αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της δημιουργικότητας και της πολυμορφίας της διασπορικής κουλτούρας. Μεγάλωσε και σπούδασε στη Βιέννη και στο Βερολίνο, εγκατέλειψε την πόλη κατά την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού, συνέχισε τις σπουδές του και τελικώς εγκαταστάθηκε στη Βρετανία, ανέπτυξε τη σκέψη, το έργο και τη δραστηριότητά του έξω από σύνορα και φραγμούς. Εχει περάσει πάνω από μισός αιώνας από την πρώτη διδασκαλία του Χομπσμπάουμ στο Κολέγιο Birkbeck του Λονδίνου όπου άρχισε τη σταδιοδρομία του. Σε αυτόν τον μισό αιώνα, το έργο του σφράγισε τη σύγχρονη ιστοριογραφία και ευρύτερα τη διανοητική παραγωγή κυρίως μέσα από τρεις δρόμους:
A. Ο Ερικ Χομπσμπάουμ ανήκει στον κύκλο των βρετανών μαρξιστών ιστορικών που δραστηριοποιήθηκαν στον ακαδημαϊκό και πολιτικό χώρο λίγο μετά τον B´ Παγκόσμιο Πόλεμο και μπόλιασαν την ιστορική έρευνα με μια σειρά εντελώς καινοτόμων για την εποχή μεθόδων και εργαλείων έρευνας. Αμφισβητώντας τόσο την ανελικτική αντίληψη της ιστορίας των Ουίγων όσο και έναν στενό οικονομικό ντετερμινισμό, οι βρετανοί μαρξιστές ιστορικοί εισηγήθηκαν και καλλιέργησαν μια εξαιρετικού εύρους και πυκνότητας κοινωνική ιστορία, η οποία επικεντρώθηκε στις διαδικασίες αλλαγής και μετασχηματισμών στην ιστορία, στην αναζήτηση των κοινωνικών δυνάμεων που υποκινούσαν τη μεταβολή σε κάθε ιστορική στιγμή και στην ανάδειξη της εμπειρίας των κοινωνικών υποκειμένων συνδυάζοντας την κοινωνικο-οικονομική με την πολιτισμική ανάλυση. H διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν αλλά και ανάμεσα στην ιστορία και στην πολιτική αποτελεί από τα κεντρικά χαρακτηριστικά αυτού του κύκλου των ιστορικών που δραστηριοποιήθηκαν αρχικά στο Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα. H έκδοση του περιοδικού Past and Present τo 1952 αποτύπωσε αυτή την προβληματική ενώ η ευρύτητα των θεμάτων και των προσεγγίσεών του συνέβαλε στην καθιέρωσή του ως ένα από τα σημαντικότερα περιοδικά στον χώρο των κοινωνικών επιστημών. Αν και οι περισσότεροι συνοδοιπόροι του Χομπσμπάουμ αποστασιοποιήθηκαν από το Κομμουνιστικό Κόμμα μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Ουγγαρία, ο ίδιος παρέμεινε στον πολιτικό του χώρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι προσδιόριζε πάντα την κομμουνιστική ιδεολογία του ως κεντρο-ευρωπαϊκή περισσότερο παρά βρετανική με την έννοια της έμφασης στον αγώνα κατά του ναζισμού και του φασισμού ως καθοριστικού συστατικού στοιχείου της ενώ υπογράμμιζε την προσκόλλησή του σε ένα οικουμενικό απελευθερωτικό όραμα.
B. Το έργο του Ερικ Χομπσμπάουμ αποτελεί εμβληματική απόπειρα ερμηνείας και κατανόησης της ιστορίας του νεότερου και σύγχρονου κόσμου με έμφαση στη διαδικασία του μετασχηματισμού. Κυρίως η πολυδιαβασμένη και πολυμεταφρασμένη τετραλογία του, H Εποχή των Επαναστάσεων (MIET 1990), H Εποχή του Κεφαλαίου (MIET 1994), H Εποχή των Αυτοκρατοριών (MIET 2000) και H Εποχή των Ακρων (Εκδ. Θεμέλιο 1995), είναι μια μνημειώδης σύνθεση απειράριθμων και πολύμορφων κοινωνικο-οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών φαινομένων σε μια συγκροτημένη και διαυγή ιστορική αφήγηση όπου κυριαρχεί η διαλεκτική της συνύπαρξης της μικρο- με τη μακρο-κλίμακα μέσα στους καθοριστικούς χωρο-χρονικούς άξονες της ιστορικής αλλαγής. Οι εποχές του Χομπσμπάουμ εγγράφουν την πορεία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου σε μεγάλους χρονικούς κύκλους και προτείνουν την έννοια του μετασχηματισμού ως κεντρικό αναλυτικό και ερμηνευτικό εργαλείο. H μελέτη του εθνικισμού σε συγκριτικό επίπεδο και σε βάθος χρόνου αποτέλεσε επίσης ένα δεύτερο μεγάλο πεδίο έρευνας για τον Χομπσμπάουμ και κατέληξε στην έκδοση έργων που θεωρούνται πλέον κλασικά στο είδος τους, όπως Εθνη και Εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα (Εκδ. Καρδαμίτσα 1994) και The Invention of Tradition (1983).
Γ. Ο διαρκής στοχασμός του Ερικ Χομπσμπάουμ για τη σχέση του μαρξισμού με την ιστορία, ο οποίος αποτυπώνεται σε διαφορετικά έργα όπως, για παράδειγμα, το δοκίμιο H συμβολή του Καρόλου Μαρξ στην επιστήμη της ιστορίας (Μνήμων 1981) εμπλούτισε συνολικά το πεδίο της ιστορικής θεωρίας. Ο Χομπσμπάουμ αφενός αντιτάχθηκε στην αγοραία μαρξιστική ανάλυση και αφετέρου υπογράμμισε πολλές φορές ότι η μαρξιστική ιστορία «παίρνει τον Μαρξ ως αφετηρία της και όχι ως τερματισμό της» συμβάλλοντας στην εδραίωση μιας πλουραλιστικής οπτικής αλλά και στη συνομιλία της μαρξιστικής με τη μη μαρξιστική ιστορία. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας ήταν ότι το έργο τόσο του ίδιου όσο και συνολικά των βρετανών μαρξιστών ιστορικών έχει μπολιάσει τον κεντρικό κορμό της σύγχρονης ιστοριογραφίας και έχει υποκινήσει ποικίλες συσχετικές κριτικές προσεγγίσεις στον χώρο των κοινωνικών επιστημών.
Ο Ερικ Χομπσμπάουμ έχει επισημάνει ότι η άνοδος του ναζισμού και του φασισμού στην Ευρώπη των νεανικών χρόνων του καλλιέργησε μέσα του την εντύπωση «ότι η ιστορία τον άφηνε απ’ έξω». Στην αυγή του 21ου αιώνα, έπειτα από παραπάνω από πενήντα χρόνια λόγου και πράξης, μπορεί να υπερηφανεύεται ότι σίγουρα έκτοτε δεν επέτρεψε στην ιστορία να συμβαίνει ερήμην του.
Επίτιμος διδάκτωρ στο ΑΠΘ
Το έργο και η προσφορά του Ερικ Χομπσμπάουμ θα τιμηθούν με την αναγόρευσή του ως επίτιμου διδάκτορος του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. H τελετή αναγόρευσης θα γίνει αύριο Δευτέρα 11 Οκτωβρίου, στις 19.00, στην Αίθουσα Τελετών του ΑΠΘ. Ο τιμώμενος Eric J. Hobsbawm θα δώσει διάλεξη με θέμα «Σκέψεις ενός ιστορικού για το τέλος των αυτοκρατοριών».
Η κυρία Εφη Γαζή είναι λέκτωρ της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
