Ο Τζορτζ Οργουελ (1903-1950) είναι μια εντελώς ιδιότυπη περίπτωση στα αγγλικά γράμματα. Τεχνίτης με την έννοια που είναι ο Ιβλιν Γουό, ο Αλντους Χάξλεϊ, ο Γκρέιαμ Γκριν, για να περιοριστώ στους γνωστότερους λογοτέχνες της γενιάς του, δεν είναι. Κι όμως έγραψε το ίδιο ή πιο δυνατά μυθιστορήματα και από τους τρεις. Συγγραφέας ευπωλήτων δεν υπήρξε. Ωστόσο, τα δύο τελευταία του βιβλία Η φάρμα των ζώων (1946) και 1984 (1949) έκαναν πωλήσεις που συγκρίνονται μόνον με τα «τιράζ» του Σόμερσετ Μομ και της Αγκαθα Κρίστι, που ήταν συγγραφείς των εκατομμυρίων αντιτύπων. Τέλος, στις ιστορίες της αγγλικής λογοτεχνίας ποτέ δεν του έδωσαν μια θέση ανάλογη εκείνης άλλων συγγραφέων του 20ού αιώνα όπως οι Λόρενς, Τζόις, Γουλφ, Φάουλς, Σπαρκ. Αλλά ο Οργουελ είναι πιο γνωστός από όλους αυτούς.


* Πολιτικός σχολιασμός


Οι περιστάσεις του βίου του δεν του προμήθεψαν μόνον υλικό για το λογοτεχνικό του έργο αλλά σφυρηλάτησαν μια οξύτατη και διαρκώς εγρήγορη πολιτική συνείδηση που φανερώνεται τόσο στον δοκιμιακό λόγο όσο και στον δημοσιογραφικό πολιτικό του σχολιασμό. Πέντε χρόνια υπηρεσία στη βρετανική αστυνομία της Μπούρμα (Βιρμανίας) τον έκαναν, σε νεαρή ηλικία, φανατικό πολέμιο της αποικιοκρατίας. Παραιτήθηκε και επέστρεψε στην Αγγλία. Το πρώτο του μυθιστόρημα Μέρες της Μπούρμα (Burmese Days) είναι ένα είδος εσωτερικής αυτοβιογραφίας μιας συνείδησης που κρίνει και καταγγέλλει το σύστημα το οποίο υποτίθεται ότι υπηρέτησε. Λίγο μετά αποφάσισε να ζήσει ανάμεσα στους αλήτες του Παρισιού και του Λονδίνου και να έχει τα άμεσα βιώματα του περιθωριακού. Οχι απλώς του περιθωριακού διανοούμενου αλλά του ανθρώπου ο οποίος υφίσταται στο πετσί του τον χρόνιο υποσιτισμό, την έλλειψη στέγης και φτάνει στην αποκτήνωση του κοινωνικά απόβλητου: ενός αγριμιού που προσπαθεί να επιβιώσει της πείνας και του κρύου.


Τα δύο περίπου χρόνια που έζησε με αυτόν τον τρόπο περιγράφονται στο συγκλονιστικό αφήγημά του Οι αλήτες του Παρισιού και του Λονδίνου (Down and Out in Paris and London). Το 1936 πήρε μέρος στον ισπανικό εμφύλιο ως οπλίτης του POUM, του αναρχικού κινήματος των ισπανών δημοκρατών κατά του Φράνκο. Τραυματίστηκε μετά μερικούς μήνες και επέστρεψε στην Αγγλία. Ο φόρος τιμής στην Καταλωνία (Homage to Catalonia) είναι το χρονικό της εμπειρίας ενός αριστερού ακτιβιστή που έζησε από μέσα τον αγώνα κατά του φασισμού στην Ισπανία. Αυτή η διά πυρός και σιδήρου πορεία προφύλαξε τον Οργουελ από τις ψευδαισθήσεις τις οποίες για πολλά χρόνια έτρεφε ένα μεγάλο μέρος της αριστερής διανόησης σχετικά με την ταυτότητα και την πορεία του σταλινικού καθεστώτος στη μεσοπολεμική Σοβιετική Ενωση.


Υπήρξε σφοδρός πολέμιος κάθε ολοκληρωτισμού, κάθε αστυνομικού κράτους με σοσιαλιστικό μανδύα ή φασιστικές ιδεοληψίες. Δεν κουράστηκε ποτέ να στηλιτεύει το σοβιετικό καθεστώς για τη συστηματική διαστρέβλωση της ιστορίας και την ιδεολογική τρομοκρατία που εξαπέλυε με στόχο κάθε αμφισβήτηση της αυθεντίας του. Σφοδρά αντιρρητικός, εξάλλου, υπήρξε ο λόγος του κατά του φασισμού και του ναζισμού. Στη διάρκεια του πολέμου αρθρογραφούσε συστηματικά εναντίον της πολιτικής τόσο των Συντηρητικών όσο και των Εργατικών καθώς και των λεγόμενων «Ειρηνιστών» τους οποίους θεωρούσε ουσιαστικά μια πέμπτη φάλαγγα του ναζισμού μέσα στις χώρες που πολεμούσαν τον Αξονα.


Ενας τόσο πολεμικός πολιτικός σχολιασμός λογικό θα ήταν να ακούγεται παρωχημένος, ίσως ακόμη και γραφικός σήμερα. Και όμως. Αν ρίξει κανείς το βλέμμα σε οποιαδήποτε σελίδα των τεσσάρων τόμων του δοκιμιακού, πολιτικού και κριτικού του λόγου, που εκδόθηκαν το 1965, είναι δύσκολο να «ξεκολλήσει». Ο Οργουελ κατορθώνει να προκαλεί το ενδιαφέρον με οτιδήποτε και αν γράφει – από τις δίκες της Μόσχας ως τον ισπανικό εμφύλιο και από τον Κίπλινγκ ως ένα εγχειρίδιο για τη χρήση εκκολαπτόμενων δημοσιογράφων. Οι περίφημες τακτικές στήλες του «Κάτω από τη μύτη σας» και «Οπως μου αρέσει», μέσω των οποίων σχολίαζε την πολιτική επικαιρότητα και τη λογοτεχνική παραγωγή, διαβάζονται απνευστί ακόμη και σήμερα.


* Αλληγορίες και αθανασία


Είναι αλήθεια ότι ο Οργουελ κατέκτησε την αθανασία μέσω των δύο αλληγορικών μυθιστορημάτων Η φάρμα των ζώων και 1984, που έγραψε στο τέλος της ζωής του, μολονότι και τα προηγούμενα είναι έργα μεγάλης πνοής. Το κυριότερο προσόν τους είναι ότι δεν περισσεύει ούτε μία λέξη από το περιεχόμενο, δεν υπάρχει η παραμικρή χαλαρότητα στη δομή και η πλοκή τους είναι αμετακίνητα επικεντρωμένη στην αφηγηματική πρόθεση του δημιουργού τους. Από κάθε σελίδα του λογοτεχνικού του έργου αναδίδεται μια βαθιά γνώση του ψυχισμού του ανθρώπου των εργατικών στρωμάτων και της προσπάθειάς του να επιβιώσει με αξιοπρέπεια μέσα στο άφιλο και απειλητικό περιβάλλον της ανεργίας, των διακρίσεων και των κοινωνικών αποκλεισμών.


Ο Οργουελ συγκεκριμενοποίησε με φράσεις – κλειδιά έννοιες που ασφαλώς προϋπήρχαν στο συλλογικό νοητικό υπόβαθρο, αλλά δεν είχαν ποτέ βρει τόσο καίριες διατυπώσεις. Ποιος δεν ταυτίζεται με το «όλα τα ζώα είναι ίσα αλλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα» από τη Φάρμα των ζώων ή αγνοεί τον Μεγάλο Αδερφό (Big Brother) από το 1984; Το υπόλοιπο λογοτεχνικό και δοκιμιακό του έργο είναι πάντως το ίδιο σημαντικό.


Στον σύντομο βίο του, ο Οργουελ δοκιμάστηκε σκληρά από κακή υγεία και άθλια οικονομικά. Ως το 1947, όταν η επιτυχία της Φάρμας των ζώων έδωσε τέλος στην οικονομική ανέχεια, απλώς κατάφερνε να επιβιώνει. Στις αρχές του 1950 πέθανε από τη φυματίωση που τον βασάνισε επί χρόνια. Ετσι δεν έμαθε ποτέ ότι με το 1984 έγινε ένας από τους ελάχιστους συγγραφείς που τα βιβλία τους πουλιούνται σε δεκάδες εκατομμύρια αντίτυπα και που το όνομά τους έχει γίνει και επιθετικός προσδιορισμός: «οργουελική ατμόσφαιρα», «οργουελιανό καθεστώς» είναι λέξεις που αυτομάτως και επιγραμματικά σηματοδοτούν τον ζόφο της αστυνομοκρατίας και του αυταρχισμού.


* Οι επιθέσεις εναντίον του


Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας άνθρωπος που υπερασπίστηκε και δικαίωσε την ανεξαρτησία του και την ατομικότητά του δεν έπαψε να υφίσταται επιθέσεις και μετά θάνατον. Ετσι, κατά καιρούς κατηγορήθηκε πότε για μεροληψία και αναξιοπιστία, όπως στην παρουσίαση των δεδομένων του ισπανικού εμφύλιου, ή ακόμη και ως καταδότης άγγλων κομμουνιστών συγγραφέων και δημοσιογράφων. Οι κατηγορίες αυτές, κυρίως σκληροπυρηνικών σταλινιστών, δεν κατόρθωσαν να σκιάσουν την εικόνα του ακέραιου ανθρώπου ο οποίος δεν «ανένηψε» μετά από αυτό ή εκείνο το περιστατικό, αλλά είδε από την αρχή πού οδηγούσε ο σταλινισμός.


Με τη διαθήκη του απαγόρεψε τη συγγραφή βιογραφίας του. Παρ’ όλα αυτά εξακολουθούν να γράφονται βιβλία για το έργο του, όπως πολύ πρόσφατα το Orwell΄s Victory (Η νίκη του Οργουελ) (2002) του Κρίστοφερ Χίτσενς, ένα κείμενο που επιχειρεί να τοποθετήσει τον Οργουελ σε σχέση με την Αριστερά, τη Δεξιά και τα κοινωνικά κινήματα της εποχής μας. Το ότι εξακολουθεί να αποτελεί θέμα βιβλίων είναι μια ένδειξη ότι το έργο του παραμένει αρυτίδωτο πάνω από μισό αιώνα μετά τον θάνατο του δημιουργού του.


Ο κ. Αντώνης Κωτίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.