Η μοναχική και επίπονη προσπάθεια για να κατακτήσει το απόλυτο στην τέχνη της και το προσωπικό δράμα που βίωσε στην πορεία της, ο έρωτας για την όπερα και τους ανθρώπους που άφησαν βαθιά τα σημάδια τους πάνω της την προβάλλουν ως τη φωνή και παράλληλα την παρουσία εκείνη που μας οδηγεί στον πυρήνα της δημιουργίας. Η χρησιμοποίηση στο έπακρο κάθε ερμηνευτικής δυνατότητας εξιδανίκευσε το πρόσωπο Μαρία Κάλλας και το ανήγαγε σε μύθο, ένα μύθο πρότυπο ερμηνείας που πάντα έχει στον νου του ένας δημιουργός και ειδικά ένας δημιουργός λυρικών έργων. Η παρακαταθήκη που μας άφησε των έργων που ερμήνευσε επί σκηνής και των ηχογραφήσεων είναι ένας φωτεινός φάρος στο σημερινό μουσικό τοπίο και ταυτόχρονα ένας ισχυρός κυματοθραύστης στα κύματα της ευτέλειας που η διάρθρωση της σημερινής κοινωνίας υψώνει ενάντια σε καθετί υψηλό και πνευματικό.
Ο μύθος της Μαρίας Κάλλας υπάρχει και πρέπει να υπάρχει. Είναι και πρέπει να είναι σημείο αναφοράς για τον νέο που ξεκινάει. Από το πρέπει όμως σε αυτό τελικά που συμβαίνει υπάρχει μεγάλη απόσταση. Στο ερώτημα «τι είναι τελικά αυτό που μας άφησε «κληρονομιά» η Κάλλας, και κατά πόσο παραδειγματιστήκαμε, κατά πόσο το «εκμεταλλευτήκαμε» αυτό», δεν είναι εύκολο να απαντήσω.
Τα ντοκουμέντα του μοναδικού, του εξαιρετικού βρίσκονται συνεχώς μπροστά μας. Εκείνο που ορίζει την Κάλλας είναι ότι πέρα από τραγουδίστρια, με την απλή έννοια του ρόλου, υπήρξε μια βαθύτατη μουσικός και ερμηνεύτρια. Είναι συγκλονιστικό, από τις φωτογραφίες και από κάποια κινηματογραφικά ντοκουμέντα, να βλέπεις αυτά τα καταπληκτικά μάτια τα οποία μεταφέρουν όλη τη δύναμη της ψυχής και της δημιουργίας της, να ακούς στις ηχογραφήσεις τη φωνή η οποία μεταφέρει όλο το δραματικό βάρος της ερμηνείας του ρόλου ακόμη και όταν δεν είναι στα καλύτερά της, ακόμη και όταν αντιμετωπίζει τεχνικά προβλήματα.
Πόσο όμως αυτό το ντοκουμέντο είμαστε σε θέση να το «χρησιμοποιήσουμε» για το καλό μας, για το καλό των δημιουργών, των ερμηνευτών, της τέχνης γενικότερα; Αυτή τη στιγμή λειτουργεί παγκοσμίως μια βιομηχανία παραγωγής μουσικών υψηλού επιπέδου, η οποία όμως μου θυμίζει λίγο τα εργοστάσια μαζικής παραγωγής αυτοκινήτων. Οι τραγουδιστές σήμερα είναι τεχνικά άψογοι, έτοιμοι να αντιμετωπίσουν την οποιαδήποτε δυσκολία στο μουσικό κείμενο. Εχουν όμως χαθεί άλλα στοιχεία, τα οποία οι προγενέστερες γενιές τα είχαν. Μιλώ για την εμβάθυνση στο κείμενο, για το απόλυτο δόσιμο της ψυχής στη μουσική. Γι’ αυτόν τον λόγο σπανίως βλέπουμε μεγάλες προσωπικότητες.
Τότε η μουσική εκπαίδευση δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένη όσο σήμερα, υπήρχαν όμως πραγματικοί δάσκαλοι και πραγματική αυταπάρνηση μπροστά στην τέχνη. Δεν είμαι εναντίον της οργάνωσης, καμιά φορά όμως η απόλυτη οργάνωση των μουσικών σπουδών «κόβει», κρύβει κάποια από τη λαμπρότητα αυτών των προσωπικοτήτων. Ισως «βάζει φρένο» στη δημιουργική ορμή τους, «φιμώνει» τις αισθήσεις τους. Ισως να μην αφήνει την ψυχή τους να ανθήσει.
Αυτό είχε η Κάλλας και αυτό έχει αφήσει πίσω της: την ανθισμένη ψυχή του καλλιτέχνη, η οποία όμως άνθησε με πολύ αγώνα και κόπο, μέσα από μια εξοντωτική καθημερινή πάλη ανάμεσα στην τέχνη και στην καθημερινότητα. Οι εποχές έχουν αλλάξει. Ολοι μιλούμε για τον μύθο, προσπαθούμε να τον κατανοήσουμε, συγκινούμαστε από αυτόν. Οι προσπάθειες να τον μιμηθούμε έπεσαν στο κενό. Η στείρα μίμηση δεν αποφέρει κανένα κέρδος. Η τέχνη, είτε αυτή είναι δημιουργία είτε αναδημιουργία, έχει ανάγκη από την αλήθεια. Ο κάθε πραγματικός καλλιτέχνης ακολουθεί τη δική του αλήθεια. Ετσι έκανε και η κορυφαία ελληνίδα υψίφωνος.
Την αλήθεια της Μαρίας Κάλλας την βλέπουμε, την ακούμε, μας εντυπωσιάζει, μας αφήνει κυριολεκτικά άφωνους. Ισως όμως σήμερα να μην είναι εύκολο να την ακολουθήσουμε. Μπορεί και να είναι εντελώς ανέφικτο. Οι κοινωνικές δομές, οι παραστάσεις μας, η στάση ζωής μας έχουν αλλάξει.
Ο τρόπος που κάνουμε τέχνη έχει αλλάξει. Και πάλι όμως, ακόμη και σήμερα, νομίζω πως όσοι μπορούν, όχι να μιμηθούν αλλά να παραδειγματιστούν από αυτή την αλήθεια, βγαίνουν κερδισμένοι. Οπως και το κοινό που τους ακολουθεί. Οσοι κατανοούν την αναγκαιότητα της ειλικρίνειας στην τέχνη τους, έτσι όπως ενστικτωδώς την είχε κατανοήσει η Κάλλας, ξεχωρίζουν.
* Αφιέρωμα για τη Μαρία Κάλλας στο «αλλο Βήμα».
