Οι σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου εκτείνονται από τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα ως το πρώτο μισό του 9ου. Είναι μια περίοδος πραγματικά σκοτεινή, γιατί έχουμε ελάχιστες ιστορικές πηγές κυρίως το «Χρονικό» του Θεοφάνη του Ομολογητή, που εμπνέεται από βαθύτατο εικονολατρικό φανατισμό και που τείνει συνεπώς να παρουσιάζει ανθρώπους και γεγονότα όχι όπως ήταν αλλά όπως θα τους ήθελε ο συγγραφέας. Ευτυχώς που ο Θεοφάνης ήταν μάλλον αφελής και συχνά επαναλαμβάνει τις πηγές του όπως τις βρήκε, μη διακρίνοντας πως έτσι δημιουργούσε αντιφάσεις στην αφήγησή του. Ευτυχώς.
Αλλά και τα άλλα, κάθε είδους κείμενα είναι σπάνια για την εποχή αυτή. Κάτι Βίοι και θαύματα αγίων, πρακτικά συνόδων, μερικοί υμνογράφοι και θεολόγοι με μετρημένα γραφόμενα. Η κύρια θρησκευτική διένεξη της εποχής, η εικονομαχία, που αναστάτωσε, με διακοπές, το Βυζάντιο από το 730 ως το 843, μας είναι κι αυτή ελλιπώς γνωστή. Εχουμε μερικά συγγράμματα των εικονολατρών που τελικά κέρδισαν και επέβαλαν το 843 τη λατρεία των εικόνων στην Εκκλησία, γνωρίζουμε όμως ελάχιστα πράγματα για τη θεωρητική θεμελίωση της αντίπαλης άποψης. Τα έργα των εικονοκλαστών, ιερωμένων και αυτοκρατόρων, καταστράφηκαν όλα. Για να αναπαραστήσουμε τη θεωρία τους, είμαστε αναγκασμένοι να βασιζόμαστε σε όσα γράφουν οι αντίπαλοί τους.
Είναι και εποχή μεγάλων πολιτικών αναστατώσεων. Οι νεοφώτιστοι μουσουλμάνοι Αραβες θα επιτύχουν, εις βάρος του Βυζαντίου πρώτα πρώτα, μία από τις θεαματικότερες και ταχύτερες κατακτήσεις όλων των εποχών. Μισό αιώνα μετά τη συμβατική έναρξη της νέας θρησκείας του Ισλάμ με την Εγείρα (622), οι Αραβες έχουν καταλάβει οριστικά Αίγυπτο, Παλαιστίνη και Συρία, έχουν εισβάλει στην Περσία και ανατολικότερα, πολιορκούν την Κωνσταντινούπολη. Χωρίς επιτυχία. Μια δεύτερη απόπειρα για να καταλάβουν την Πόλη, το 717-718, πάλι θα αποτύχει. Κι έτσι θα επιζήσει η Βυζαντινή αυτοκρατορία με σύνορα στην ανατολική Μικρά Ασία και θα μπορέσει να συντηρήσει την αρχαία πολιτιστική και τη χριστιανική παράδοση, που αποτελούν τη βάση του πολιτισμού μας σήμερα.
Οι απώλειες εδαφών στην Ανατολή συμπίπτουν και με τη διείσδυση των Σλάβων στη Δύση. Ηδη από τα τέλη του 6ου αι. η αυτοκρατορία γνωρίζει μεγάλα δημογραφικά κενά στις επαρχίες των Βαλκανίων, κενά που έρχονται να πληρώσουν, άλλοτε ως μετανάστες και άλλοτε ως εισβολείς, οι Σλάβοι που κατεβαίνουν από τον Βορρά. Με διαδοχικές μεταναστεύσεις ως τον 8ο αιώνα και αργότερα, θα καταστήσουν την παρουσία τους αισθητή σε όλο τον βαλκανικό χώρο. Θα εκσλαβίσουν οριστικά το βόρειο μέρος της χερσονήσου του Αίμου, θα φθάσουν ως και στην Πελοπόννησο, όπου θα αφομοιωθούν. Η άφιξη των τουρκικής καταγωγής καλά οργανωμένων Βουλγάρων, η εγκατάστασή τους στα νότια του Δούναβη και ο γρήγορος εκσλαβισμός τους θα δημιουργήσουν στα Βαλκάνια το πρώτο κράτος-αντίπαλο της αυτοκρατορίας του Βυζαντίου κατά τον Μεσαίωνα.
Οι θεαματικές εξωτερικές αλλαγές συμπίπτουν με ιδιαίτερα φαινόμενα στο εσωτερικό του Βυζαντίου. Είναι η εποχή κατά την οποία συμπληρώνεται αυτό που ονομάστηκε «η πτώση του αρχαίου κόσμου» και που αποτελεί πραγματική επανάσταση στις παραδοσιακές οικονομικές και κοινωνικές δομές. Κανείς δεν ενδιαφέρεται πια να επισκευάσει αρχαία κτίρια που τυχόν καταστρέφονται από οποιονδήποτε λόγο, σεισμό ή ξενική επιδρομή. Οι αρχαίες πόλεις, με τα θέατρα, τα δημόσια κτίρια, τα λουτρά και τους ιπποδρόμους τους, εγκαταλείπονται. Αντικαθίστανται από μικρούς οχυρωμένους οικισμούς με πρωτόγονη οικονομική και κοινωνική οργάνωση. Ο λαός συγκεντρώνεται γύρω στην Εκκλησία. Η νομισματική κυκλοφορία σχεδόν σταματά στις επαρχίες ουσιαστικά από τα μέσα του 7ου αιώνα ως τις αρχές του 9ου. Αυτό ισχύει για την Κόρινθο και την Αθήνα, όπως και για την Εφεσο και τις Σάρδεις στη Μικρά Ασία συνεπώς δεν μπορεί να αποδοθεί σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως σε σλαβικές επιδρομές, γιατί σλαβικές επιδρομές δεν έγιναν στη Μικρά Ασία. Πρόκειται για φαινόμενο ενδογενές, δομικό, άσχετο και ανώτερο από τα ιστορικά γεγονότα.
Είναι μια εποχή σκοτεινή, ένας μεσαίωνας μέσα στον Μεσαίωνα, που εκφράζεται λίγο και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για νέες μορφές και νέες καταστάσεις οι οποίες θα φανούν την επόμενη περίοδο. Προετοιμάζεται το ένδοξο Βυζάντιο των Μακεδόνων.
* Στους σκοτεινούς αιώνες του Βυζαντίου αφιερώνεται το μεγάλο διεθνές συμπόσιο που οργανώνεται στο αμφιθέατρο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών από το Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών (ΕΙΕ) και το Κέντρο «Σπύρος Βασίλειος Βρυώνης για τη Μελέτη του Ελληνισμού» της Καλιφόρνιας (ΗΠΑ). Συμμετέχουν ειδικοί από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, τη Γιουγκοσλαβία, τις ΗΠΑ, τον Καναδά, τη Συρία και φυσικά την Ελλάδα. Οι εργασίες θα διαρκέσουν από το βράδυ της 6ης Μαΐου ως την 9η του ίδιου μήνα.
Ο κ. Ν. Οικονομίδης είναι καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών (ΕΙΕ).
