H σχέση του K.Θ. Δημαρά με το Ελεύθερον Βήμα (όπως λεγόταν παλαιά το «Βήμα»), από όσο βρίσκομε στην υπό έκδοση «βιβλιογραφία Δημαρά» του αλησμόνητου και δυσαναπλήρωτου Φίλιππου Ηλιού, αρχίζει την 1η Μαρτίου του 1936 με την «επιφυλλίδα» του «Ο K. Παλαμάς και το ελληνικό δράμα» και συνεχίζει ανά εβδομάδα ως το τέλος του 1940. Προηγουμένως ο Δημαράς είχε συνεργαστεί αραιά και άτακτα με τις εφημερίδες H Πρωία (1931) και Πολιτεία (1931 και 1932). Δεν μπορούμε να ξέρομε αν η μετατόπισή του από συντηρητικές εφημερίδες σε φιλελεύθερη (σε χρόνια που οι διαχωριστικές γραμμές ανταποκρίνονταν σε ασύμβατες νοοτροπίες) είχε πολιτική σημασία, ανεξάρτητα όμως από την απάντηση που θα αναλάμβανε κάποιος να δώσει επ’ αυτού, όσο ψηλαφίζω τα κείμενά του, από το 1935 και έπειτα, η εποχή της συμπάθειάς του προς τον Charles Maurras (1868-1952), τον γάλλο ακροδεξιό και κλασικιστή συγγραφέα, έχει τελειώσει.
* Οι νέες συνθήκες
Από τους πρώτους μήνες του 1941, τελευταίους του πολέμου του Σαράντα, οι συνεργασίες του στο Ελεύθερον Βήμα αραιώνουν. Με την είσοδο των Ναζί στην Αθήνα (27 Απριλίου 1941), ο Δημήτρης Λαμπράκης αποσύρεται από την εφημερίδα και η ιδιοκτησία της, γενναιόδωρα, με συμβολαιογραφική πράξη, περιέρχεται στους συντάκτες της που αλλιώς θα έμεναν άνεργοι. Στις νέες συνθήκες και υπό γερμανική λογοκρισία, οι δύο πρώτες συνεργασίες του Δημαρά, με τίτλους «Το πνεύμα της Πηνελόπης Δέλτα» (15 Μαΐου) και «Πνευματική περισυλλογή» (31 Μαΐου), παραπέμπουν έμμεσα αλλά ευδιάκριτα στη νέα αυτή κατάσταση και ό,τι αυτή προμηνούσε. H Πηνελόπη Δέλτα έχει αυτοκτονήσει με την είσοδο των Γερμανών και με το «περισυλλογή» ως θέση και όχι ως απουσία ο Δημαράς απέκλειε τη συγκατάνευση. Αυτή είχε αναλάβει να εκφράσει ο Σπύρος Μελάς, με τους πολλούς έγχρωμους σκούφους που είχε στο συρτάρι του. Μέσα στο αδιαμόρφωτο ακόμη αντιστασιακό πνεύμα, ο Λουκής Ακρίτας, ο K.Θ. Δημαράς, ο Γ. Θεοτοκάς και ο Αγγ. Σικελιανός συνεργάστηκαν – χειρονομία με συμβολικό χαρακτήρα – με την παράνομη εφημερίδα Ελευθερία, αρχές του 1942, η οποία εξέδωσε τέσσερα τεύχη πριν συλληφθεί ο τυπογράφος της.
Εκτοτε οι συνεργασίες του Δημαρά στο Ελεύθερον Βήμα των συντακτών παρουσιάζονται με ακατάστατη συχνότητα, έως τις 21 Νοεμβρίου 1943. Το σκληρό έτος 1944 δημοσιεύονται μόνο τέσσερις: «Ο Παλαμάς και το έργο του. H ανάγκη σειράς μελετών» (4 Μαρτίου), με την οποία συμπληρώνεται η εικόνα Παλαμά, όπως την είχαν δώσει τέσσερα άλλα κείμενά του σε περιοδικά, και, με αυτή τη σύναξη, εκτιμώ ότι πρέπει να εντοπίσομε τον μετασχηματισμό του όπως ο ίδιος τον διατύπωσε: «Από τον αισθητισμό (ή ίσως τη λογοτεχνική κριτική) στην ιστορία των συνειδήσεων». Ακολούθησε η επόμενη επιφυλλίδα «Το Εικοσιένα και το τραγούδι» (25 Μαρτίου) και οι δύο τελευταίες που δημοσιεύθηκαν 15 Ιουνίου και 6 Ιουλίου, ενώ η εφημερίδα σταμάτησε να εκδίδεται στις 27 Σεπτεμβρίου του 1944.
* Πρωτοσέλιδο
Στο πρώτο φύλλο της επανέκδοσης της εφημερίδας, με τον συνεπτυγμένο τίτλο, όπως είπαμε, Το Βήμα, στις 12 Μαΐου του 1945, έχομε και τη συμμετοχή του Δημαρά με την πρωτοσέλιδη επιφυλλίδα: «Παλιοί και νέοι Ακρίτες» – θα τη διαδεχθούν και άλλες, πάλι με εβδομαδιαία συχνότητα. Οταν μάλιστα προκύπτει επαρκής λόγος, όπως με τον θάνατο του Γιάννη Αποστολάκη, δημοσιεύεται εκτάκτως στη δεύτερη σελίδα η συνεργασία του (στην προκειμένη περίπτωση η νεκρολογία του από τον Δημαρά).
Το κρίσιμο έτος 1947, με τον Εμφύλιο να μαίνεται, η εφημερίδα αποφασίζει – δεν ξέρω αν προέβαινε σε πνευματική επιστράτευση – την καθιέρωση πρωτοσέλιδων επιφυλλίδων, σε καθημερινή βάση, με νέο σταθερό επιτελείο που αποτέλεσαν οι: H. Βενέζης, Αγγ. Τερζάκης, E.Π. Παπανούτσος, Π. Καλλιγάς, συμπληρώνοντας το υπάρχον δυναμικό των K.Θ. Δημαρά και Γ. Φτέρη. Μια ιστορία που συντηρήθηκε απρόσκοπτα επί είκοσι χρόνια και την κλόνισε η δικτατορία του 1967. Ο Δημαράς, σε όλα τα διαδοχικά στάδια που περνά Το Βήμα, θα συνεχίσει αδιάκοπα την ανά Παρασκευή συνεργασία του έως το 1980 και αραιά έως το 1987. Σε μία από τις τελευταίες του, με τον εξομολογητικό τίτλο «Θυμούμαι» (25.5.1986), έδειχνε την αγαθή σχέση του με το περιβάλλον της εφημερίδας που τον φιλοξενούσε επί τόσες δεκαετίες. Αλλά και με την έσχατη (18.1.1987), όπου σχολίαζε τη γαλλική έκδοση των Απάντων του γάλλου φαντεζίστ ποιητή Ρ.J. Toulet, έμοιαζε σαν να ήθελε να αποχαιρετήσει αυτή του τη δραστηριότητα με την επιστροφή του στις αγάπες της νιότης του.
H σημασία των συνοπτικών αυτών κειμένων του δεν είναι αμελητέα, και αυτό δεν είναι μόνο δική μου εκτίμηση. Να το δούμε βάζοντας κάποια τάξη. Την εκδοτική μορφή της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας την έχομε σε δύο τόμους από το 1948 και 1949 έως τη 10η τους έκδοση, το 2000, όμως η συγκρότησή της έχει αρχίσει από την Κατοχή και το περιεχόμενό της είχε διδαχθεί σε στενό κύκλο πρόθυμων ακροατών. Από τον πρόλογο της πρώτης έκδοσής της, ο Δημαράς τόνιζε την απουσία μελετών σε επιμέρους θέματα και πρόσωπα. Εχοντας μελετήσει τις επιφυλλίδες του που αφορούν σε πρόσωπα και θέματα του 20ού αιώνα, ισχυρίζομαι και εκτιμώ ότι κάθε φορά, με κάποια ευκαιρία που παρουσιαζόταν, επανεξέταζε ζητήματα της Ιστορίας του ως εάν να ήθελε να συμπληρώσει την αποδεικτική του και να αναπτύξει το θέμα, όπως επέβαλλε ο χρόνος ή όταν ένας νέος μελετητής το αναθέρμαινε. Από το σύνολό τους, που τον καθορίζει ως τον διαρκέστερο συνεργάτη του «Βήματος», έχομε το πανόραμα των φιλολογικών και ιστορικών ζυμώσεων μιας πεντηκονταετίας, μια μικροϊστορία εν προόδω, τη χαρτογράφηση των εν χρόνω τελουμένων και την ευλαβική συντήρησή τους με καλό και αγαθό λόγο.
Μολονότι τα σημειώματά του αυτά, όπως εκείνος ονόμαζε τις επιφυλλίδες του, με τη στοχαστική και μεθοδική ανάπτυξη των θεμάτων που επιλαμβάνονταν, αποτελούσαν μαθήματα αγωγής λόγου και αρχιτεκτονικής διάταξης του θέματος, ο ίδιος ο Δημαράς συγκρίνοντάς τα, υποθέτω, με τα συνθετικά του έργα τα θεωρούσε εφήμερης διάρκειας. Τελικά έστερξε και δέχθηκε να γίνει μια επιλογή από τις τέσσερις θεματικές κατηγορίες όπου εντάσσονταν και ανέθεσε σε τέσσερις ανθρώπους τη φιλολογική τους επιμέλεια, αναλαμβάνοντας να προλογίσει και τις τέσσερις. Αυτά το 1990.
* Οι επιφυλλίδες
Και ενώ ο Δημαράς προλόγισε την πρώτη σύναξη επιφυλλίδων και άλλων κειμένων του (που την επιμελήθηκε ο Γ.Π. Σαββίδης με τη χαρακτηριστική του φροντίδα – το «Φιλολογικό σημείωμα» του επιμελητή φέρει τη χρονολογία: 26 Ιουλίου 1991), όμως το βιβλίο με τίτλο Περί Καβάφη και υπέρτιτλο «Σύμμικτα, Γ´» κυκλοφόρησε λίγο μετά τον θάνατό του στο Παρίσι στις 18.2.1992.
Με αρκετή καθυστέρηση, εξαιτίας της αλλαγής εκδότη, ήρθε η επιλογή επιφυλλίδων του Δημαρά με τίτλο Από την παιδεία στη λογοτεχνία και υπέρτιτλο «Σύμμικτα, A´» που αφορούν σε συγγραφείς και θέματα του 19ου αιώνα, την οποία επιμελήθηκε αξιόπιστα ο πανεπιστημιακός Αλέξης Πολίτης (έκδοση 2000).
Οι δύο άλλες ενότητες, «Σύμμικτα, B´» και «Σύμμικτα, Δ´», παραμένουν εν γούνασι θεών.
Ο κ. Αλέξανδρος Αργυρίου είναι κριτικός και ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
