«Η συγκέντρωση των ΜΜΕ απειλή για τη δημοκρατία»
Ένας σοβαρός διάλογος έχει αρχίσει εδώ και λίγο καιρό στην Αμερική γύρω από τον αντίκτυπο που έχουν τα ΜΜΕ και οι νέες τεχνολογίες στην αμερικανική κοινωνία και κουλτούρα. Η πρόσφατη συγχώνευση δύο γιγάντων στον χώρο των ΜΜΕ, της America Online και της Time Warner, έχει θέσει ορισμένα ζητήματα που αναζητούν απαντήσεις στις σελίδες γνώμης των μεγάλων αμερικανικών εφημερίδων αλλά και στις αίθουσες πανεπιστημίων: Περισσότερα «κανάλια» ενημέρωσης σημαίνουν απαραίτητα και ποιοτικά καλύτερη ενημέρωση; Ποιος είναι ο τελικός στόχος; Μήπως είναι η δημιουργία του αμερικανού καταναλωτή που καθισμένος στον καναπέ του ζει μέσα από την οθόνη της τηλεόρασής του, η οποία πλέον θα του προσφέρει όχι μόνο θεάματα αλλά και πολλές δραστηριότητες μέσω Internet; Ποιοι κίνδυνοι απορρέουν από την υπερσυγκέντρωση ΜΜΕ στα χέρια μιας πολύ μικρής ομάδας γιγαντιαίων επιχειρήσεων;
Κορυφαίος αναλυτής της επιρροής των ΜΜΕ στην αμερικανική κοινωνία θεωρείται εδώ και αρκετά χρόνια ο επικεφαλής του Τμήματος επικοινωνίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης (NYU) καθηγητής Νιλ Πόστμαν, τον οποίο «Το Βήμα» συνάντησε πρόσφατα στο γραφείο του.
Επικίνδυνη εξάρτηση
Κατά τον Πόστμαν και το περίφημο βιβλίο του «Διασκεδάζοντας τους εαυτούς μας μέχρι θανάτου» («Amusing ourselves to death»), όλη η κουλτούρα μας βασίζεται στον τρόπο, στη μέθοδο βάσει της οποίας συζητάμε και επικοινωνούμε μεταξύ μας. Η τηλεόραση κατά Πόστμαν έχει αλλάξει ριζικά τον δημόσιο διάλογο με την τεράστια έμφαση που δίνει στην εικόνα, στην οικονομία της εικόνας και στο ψυχαγωγικό κομμάτι της επικοινωνίας. Η τηλεόραση μεταδίδει εικόνες και πληροφορίες χωρίς κανένα πλαίσιο αναφοράς και χωρίς καμία απολύτως λογική συνέχεια. Η φράση «και τώρα ας αλλάξουμε θέμα» είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, η πιο πειστική απόδειξη ότι οι πληροφορίες που μεταδίδει η τηλεόραση είναι εντελώς στερημένες ιδιαίτερου νοήματος για τον τηλεθεατή, ο οποίος τις αντιμετωπίζει σαν ένα αστείο θέαμα χωρίς σημασία.
«Τα καλύτερα προϊόντα της τηλεόρασης είναι τα σκουπίδια της και κανένας δεν απειλείται πραγματικά από αυτά» γράφει και συμπληρώνει: «Εξάλλου δεν αξιολογούμε έναν πολιτισμό από την παραγωγή των αυτονόητων προϊόντων του αλλά από εκείνα τα στοιχεία που προβάλλει ως σημαντικά. Εδώ ακριβώς βρίσκεται και το πρόβλημά μας, στο γεγονός ότι η ασημαντότητα και συνεπώς η επικινδυνότητα της τηλεόρασης θριαμβεύει όταν έχει υψηλές φιλοδοξίες, όταν παρουσιάζεται ως φορέας σημαντικών πολιτιστικών συζητήσεων».
Οταν τίθεται το ερώτημα κατά πόσον ο συνδυασμός τηλεόρασης και Internet θα αποδειχθεί χρήσιμος στην πληροφόρηση του μέσου πολίτη, ο Πόστμαν είναι σαφής: «Ολοι εμείς στην Αμερική πάσχουμε από υπερβολική δόση πληροφόρησης (info overdose). Οι περισσότερες πληροφορίες που παίρνουμε μέσα από τα ΜΜΕ μας είναι εντελώς άχρηστες, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον μέσο πολίτη που δεν αναζητεί την ειδικευμένη πληροφορία. Το ζήτημα είναι ότι έχουμε αποκτήσει εξάρτηση και πιστεύουμε ότι όλα τα δεδομένα και στοιχεία μάς είναι απολύτως χρήσιμα». Ο ίδιος, αν και γνώστης των νέων τεχνολογιών, αρνείται να πάρει κομπιούτερ γιατί νιώθει ήδη να κατακλύζεται από χείμαρρο άχρηστων πληροφοριών. «Θεωρώ ότι όταν έχω πρόσβαση σε μία βιβλιοθήκη με δύο εκατομμύρια βιβλία η ενημέρωσή μου είναι επαρκής. Αλλιώς αισθάνομαι δέσμιος της τεχνολογίας, αντί η τεχνολογία να αποτελεί ένα μέσο που αποδεικνύεται χρήσιμο σε εμένα».
Ο αμερικανός συγγραφέας του 19ου αιώνα Χένρι Θορό υποστήριζε κάτι ανάλογο όταν άρχισαν οι πρώτες τηλεγραφικές συνδέσεις ανάμεσα σε πόλεις της Ανατολικής Ακτής των ΗΠΑ: «Είναι πολύ καλό το γεγονός ότι συνδέθηκε το Βερμόντ με το Μέιν με τηλεγραφική γραμμή. Αν όμως το Βερμόντ δεν έχει τίποτε να πει στο Μέιν, ποιος ο λόγος να χρησιμοποιούν τον τηλέγραφο;».
Το μέσο και το μήνυμα
Ο Πόστμαν υποστήριξε την ίδια θέση σε ένα βιβλίο του με τίτλο «Τεχνόπολις» καθώς και στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Δημιουργώντας μία γέφυρα με τον 18ο αιώνα. Πώς το παρελθόν μπορεί να βελτιώσει το μέλλον μας». Ο συγγραφέας ισχυρίζεται παράλληλα ότι η τηλεόραση διαφθείρει τον δυτικό πολιτισμό διότι φθείρει τον γραπτό λόγο, τον καθιστά υποδεέστερο στη συνήθεια της έκφρασης, με καταστρεπτικά αποτελέσματα για τις νεότερες γενιές. Το παλαιότερο ρητό του Μάρσαλ Μακ Λάχαν ότι «το μέσο είναι τελικά το μήνυμα» διευρύνεται στα γραπτά του Πόστμαν και φθάνει στο σημείο να υποστηρίζει ότι τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης έχουν καταστεί το πραγματικό «όπιο» των λαών. «Πιστεύω» τονίζει «ότι έχουμε φθάσει σε μια κρίσιμη συσσώρευση γιατί τα ηλεκτρονικά μέσα έχουν αλλάξει τον χαρακτήρα του συμβολικού μας περιβάλλοντος αποφασιστικά και αμετάκλητα». Στο ερώτημα τι είναι τελικά ο εφιάλτης της Τεχνόπολης απαντά: «Πρόκειται για μια κατάσταση του ανθρώπινου μυαλού όπου η τεχνολογία κυριαρχεί εις βάρος της πραγματικής εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, το μέσο αμερικανάκι βλέπει 6.000 ώρες τηλεόρασης προτού τελειώσει το δημοτικό και 19.000 ώρες τηλεόρασης προτού αποφοιτήσει από το γυμνάσιο. Είναι μεγέθη πραγματικά εντυπωσιακά».
Ο Πόστμαν πιστεύει εξάλλου ότι όσοι θεωρούν πως το Internet και οι νέες interactive τεχνολογίες συνεισφέρουν στην ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών έχουν λάθος: «Υπάρχουν άνθρωποι που εκτιμούν ότι το Internet θα αλλάξει το πολιτικό μας σύστημα στην κατεύθυνση της άμεσης δημοκρατίας καθώς θα είναι δυνατόν να έχεις ένα δημοψήφισμα κάθε εβδομάδα για το αν πρέπει να στείλουμε στρατεύματα στο Κοσσυφοπέδιο ή αν είναι καλός ο πρόεδρός μας. Μερικοί πάλι λένε ότι ο κόσμος του Internet θα μοιάζει με τον 5ο αιώνα π.Χ. και την τότε αθηναϊκή δημοκρατία. Μου φαίνεται παράξενο να λέμε ότι είναι καλή ιδέα να βασιζόμαστε σε ένα σύστημα χρήστες του οποίου είναι τώρα μόνο το 15% της κοινωνίας μας».
Η άποψή του είναι βέβαια ότι «η τηλεόραση θα παραμείνει το κυρίαρχο μέσο για πολλά ακόμη χρόνια ώσπου το Internet να αποκτήσει μεγαλύτερη χρηστικότητα στην καθημερινή μας ζωή».
Η κυριαρχία των κομπιούτερ
Ο Πόστμαν διατυπώνει ανησυχίες για την υπερσυγκέντρωση των ΜΜΕ στα χέρια λιγοστών επιχειρήσεων. Οταν ερωτάται πώς αντιμετώπισε τη συγχώνευση AOL-Time Warner, απαντά: «Βαδίζουμε σε έναν κόσμο που θυμίζει τον κόσμο του Οργουελ. Υπάρχει κίνδυνος για τη δημοκρατία από τη στιγμή που χάνεται η πολυφωνία στα μέσα έκφρασης και μειώνονται οι επιλογές για την ενημέρωση του πολίτη».
Η κριτική του αποτελεί μία ακόμη εκδοχή και λογική συνέχεια όσων έζησαν σε περιόδους όπου ο πολιτισμός άλλαξε θεαματικά λόγω της εισαγωγής ενός νέου μέσου επικοινωνίας. Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι η εισαγωγή της γραφής θα έφερνε καταστρεπτικά αποτελέσματα γιατί θα «πάγωνε» τον λόγο και στον «Φαίδρο» ανέπτυσσε το επιχείρημα ότι η γραφή θα έφερνε την παρακμή του πολιτισμού. Κάθε νέο μέσο, η τυπογραφία, η εισαγωγή των μηχανών στη ζωή μας, είχε τους επικριτές του.
Ο Πόστμαν καταλήγει όμως σε μια κινδυνολογική πρόβλεψη και ερμηνεία των όσων συμβαίνουν τις ημέρες αυτές στον χώρο των ΜΜΕ. Στο τελευταίο βιβλίο του γράφει: «Υπάρχουν οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα που θα εξυπηρετηθούν καλύτερα αν επιτρέψουν σε έναν μεγάλο, ημιαγράμματο πληθυσμό να ψυχαγωγείται μέσα από τον μαγικό κόσμο των virtual παιχνιδιών κομπιούτερ. Στην ουσία θα αφήσουν αυτό τον κόσμο να χρησιμοποιείται από τους κομπιούτερ αντί να τους χρησιμοποιεί ο ίδιος. Υπό αυτή την έννοια τα κομπιούτερ θα παραμείνουν κάτι μυστήριο, στα χέρια και στον έλεγχο μιας μικρής γραφειοκρατικής ελίτ».
