Αυτές τις μέρες γινόμαστε και πάλιν μάρτυρες και θύματα μιας νέας θρησκευτικής βίας και μισαλλοδοξίας, ανάλογης, κατά κάποιον τρόπο, με εκείνες που οργανώθηκαν στη δεκαετία του 1950, όταν κυκλοφόρησε το έργο του Νίκου Καζαντζάκη Ο Τελευταίος Πειρασμός, καθώς και στη δεκαετία του 1980, όταν προβλήθηκε η ομώνυμη κινηματογραφική ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε. Κατά κανόνα, πρώτα ξεκινούν οι παραθρησκευτικές οργανώσεις των φανατικών και έρχεται ύστερα η Εκκλησία να επευλογήσει ή και να υπερβάλει.
Η νέα έκρηξη της ασυγκράτητης… αυθόρμητης νέας οργής, έστω σε ελάσσονα τώρα βαθμό, έγινε με αφορμή το βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη με τίτλο Μν. Δεν ξέρω αν ξέρουν οι ταραξίες και διαδηλωτές τι σημαίνει το «Μν», όμως όλοι ξέρουμε ότι με τα εκείνα τους και τα ετούτα τους εξακόντισαν το βιβλίο σε ρεκόρ δημοσιότητος και πωλήσεων, πράγμα πολύ αμφίβολον εάν αυτό ήθελαν. Ομως αυτό πέτυχαν! Συνήθως επιτυγχάνουν τα αντίθετα των επιδιωκομένων. Είναι τούτο το ανέλπιστο… αντίδωρό τους προς τον συγγραφέα, για να χρησιμοποιήσω και όρον εκκλησιαστικό.
Αυτόκλητοι ζηλωτές
Αφορμή για την κατάθεση αυτών των σκέψεων και των προβληματισμών μου, της θλίψης μου ακόμη, μου έδωσε και δημοσίευμα στο «Βήμα» (12 Μαρτίου 2000) ότι αυτές οι παραεκκλησιαστικές μισαλλοδοξίες και οι επίσημες εκκλησιαστικές αστοχίες είναι ενδεχόμενο να ανοίξουν τον δρόμο σε μια σειρά αγριοτήτων για θέματα ιδεών και ελεύθερης έκφρασης, αλλ’ αυτά τα θέματα, σύμφωνα με το δημοσίευμα, έχουν λυθεί από καιρό στις Δυτικές δημοκρατίες. Αλλ’ έχουν πράγματι λυθεί στις Δυτικές δημοκρατίες; Οχι εντελώς, πιστεύω. Απλώς εμείς φαίνεται να είμαστε αγριότεροι και μαζικότεροι. Περισσότερο αυτόκλητοι ζηλωτές και προστάτες του Χριστού!
Αλλο βέβαια το βιβλίο Ο Τελευταίος Πειρασμός του Νίκου Καζαντζάκη και άλλο το βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη Μν. Συγγενικές όμως οι υποκινούμενες αντιδράσεις, από τους ίδιους κύκλους και παρακύκλους, που μεταξύ τους αλληλοϋποβλέπονται, αλληλομισούνται και αλληλοτρώγονται. Πλήρως και καθέτως αντίθετη στην πράξη και στην πρακτική αυτών των αυτόκλητων ζηλωτών η σύνδεση του όρου «αλλήλους», που πρόβαλε και δίδαξε ο Χριστός. Εκείνος είπε: «Αγαπάτε αλλήλους». Αυτοί εφαρμόζουν: «Μισείτε αλλήλους». Και όποιον πάρει ο Χάρος!
Αυτά για τα καθ’ ημάς. Δεν ξέρω αν υπάρχει αντίστοιχο πεδίο στις Δυτικές Εκκλησίες και δημοκρατίες. Αλλά κατάλοιπα μεσαιωνικών αντιλήψεων ανευρίσκονται και σε Δύση και σε Ανατολή. Είναι σαν τα survivals (= τα επιζήσαντα κατάλοιπα) στη λαογραφία, από την κοινή συμβίωση των ανθρώπων, για να χρησιμοποιήσω όρο του Taylor.
Ο Σκορσέζε και οι διαδηλωτές
Πάμε λοιπόν στις Δυτικές δημοκρατίες: Προτού καλά καλά αρχίσει τα γυρίσματα της ταινίας ο Μάρτιν Σκορσέζε, άρχισαν να εκδηλώνονται οι πρώτες αντιδράσεις. Ξεκίνησαν από γυναίκες της Εκκλησίας των Διαμαρτυρομένων. Μια προτεσταντική οργάνωση γυναικών, με το όνομα Ευαγγελική Αδελφότητα Γυναικών (Evangelical Sisterhood), άρχισε να οργανώνει αποστολή επιστολών διαμαρτυρίας στην Paramount, παραγωγό της ταινίας. Η εταιρεία έπαιρνε πεντακόσιες επιστολές την ημέρα.
Τότε η Paramount οργάνωσε θεολογικό συνέδριο μέσα στο ίδιο το στούντιο του γυρίσματος της ταινίας, καθώς και άλλες θεολογικές συζητήσεις, με συμμετοχή κληρικών και θεολόγων από την Καθολική, την Προτεσταντική, την Ευαγγελική και τη Λουθηρανική Εκκλησία. Τρεις ώρες συζητούσαν στην πρώτη συνεδρία και σχεδόν δεν έμεινε πτυχή που δεν έθιξαν. Το πιο απίστευτο σημείο στην ιστορία αυτή των εγκύρων θεολογικών συζητήσεων ήταν η αμφισβήτηση της Αναστάσεως του Χριστού! Οχι λιγότερο από κανέναν, ευσεβής και πιστός ήταν ο ίδιος ο Μάρτιν Σκορσέζε, ο οποίος νωρίτερα είχε πάει στην Ιερουσαλήμ για σκοπούς της ταινίας και επέστρεψε στη Νέα Υόρκη, τον Φεβρουάριο του 1983, γεμάτος με το ισχυρό αίσθημα της θεότητος του Χριστού, το οποίον ιδιαιτέρως ένιωσε έντονα μέσα στον Ναό του Παναγίου Τάφου, όπως ο ίδιος είπε και έχει τούτο περιληφθεί στο βιβλίο της Mary Pat Kelly. Είπε ακόμη ότι του άρεσε το βιβλίο του Καζαντζάκη Ο Τελευταίος Πειρασμός, διότι πραγματεύεται την πάλη, τον αγώνα, μεταξύ του πνεύματος και της σάρκας.
Με την αίσθηση θεοσέβειας μέσα του, ο Μάρτιν Σκορσέζε ξεκίνησε την ταινία Ο Τελευταίος Πειρασμός, βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη. Στα γυρίσματα, κοντά και δίπλα του η μητέρα του, μια μικρόσωμη, μαυροφορεμένη, φανατική καθολική, να του λέει διαρκώς: «Πρόσεχε τον Χριστούλη μας, Μάρτι…». Αλλά και όλοι σχεδόν οι συντελεστές της ταινίας μπήκαν σ’ αυτό το θεήλατο πνεύμα, ανησυχώντας και για τις συγκρούσεις που αναμενόταν πως θα προκαλούσε η ταινία: «Νομίζω πως όλοι μας είχαμε εφιάλτες» είπε ο Ντέιβιντ Κιρπάτρικ. Και θα συμπληρώσει ο Μάρτιν Σκορσέζε: Δύο χιλιάδες χρόνια έχουν περάσει από τότε που γεννήθηκε ο Χριστός και οι άνθρωποι εξακολουθούν να αλληλοσφάζονται για την ιστορία του.
Η Ελένη Καζαντζάκη, η οποία σε συνέντευξή της αποκάλυψε ότι ο Μάρτιν Σκορσέζε ήθελε να γίνει ιερέας και εσπούδασε και θεολογία, του έγραψε τότε να κάνει όσο το δυνατόν πιο σύντομη τη στιγμιαία σκηνή με τον Χριστό πάνω στον σταυρό, καθώς ο Θεάνθρωπος βλέπει σαν αστραπή το όνειρο με τον τελευταίο πειρασμό.
Ο Θεάνθρωπος και οι «αδυναμίες»
Για να αντιμετωπίσει τότε τις αντιδράσεις ο Μάρτιν Σκορσέζε, προσέλαβε ειδική συνεργάτιδα, την Ιρλανδέζα Mary Pat Kelly. Ζήτησε και με είδε τότε η Mary Pat Kelly. Της υπέδειξα το ευαγγελικό χωρίο του Τελευταίου Πειρασμού, ένα εδάφιο από επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς τους Εβραίους, που αναφέρεται στους ανθρώπινους πειρασμούς του Θεανθρώπου. Πρόκειται για τους στίχους 14 και 15 στο κεφάλαιο δ’. Γράφει εκεί ο Απόστολος Παύλος:
«Εχοντες ουν αρχιερέα μέγαν διεληλυθότα τους ουρανούς, Ιησούν τον υιόν του Θεού, κρατώμεν της ομολογίας. ου γαρ έχομεν αρχιερέα μη δυνάμενον συμπαθήσαι ταις ασθενείαις ημών, πεπειρασμένον δε κατά πάντα καθ’ ομοιότητα χωρίς αμαρτίας». Σε επίσημη εκκλησιαστική μετάφραση, το χωρίον αυτό αποδίδεται ως εξής και αντιγράφω κατά λέξη από Ευαγγέλιο: «Αφού λοιπόν, σύμφωνα και με όσα είπομεν, έχομεν μεγάλον αρχιερέα, ο οποίος έχει πλέον περάσει από τους ουρανούς και εμβήκεν εις την αιωνίαν κατάπαυσιν, όπου μας περιμένει, τον Ιησούν δηλαδή, ο οποίος δεν είναι απλούς άνθρωπος, αλλ’ είναι και ο Υιός του Θεού, ας κρατώμεν καλά την ομολογίαν της πίστεώς μας προς αυτόν. Μη περάση δε ποτέ από τον νουν μας ότι αφού αυτός είναι τώρα εις τους ουρανούς, δεν θα δείξη ενδιαφέρον δι’ ημάς. Διότι δεν έχομεν αρχιερέα, ο οποίος επειδή δεν γνωρίζει τα όσα μας συμβαίνουν, ή επειδή υψώθη τόσον πολύ, δεν είναι δυνατόν να συμπαθήση εις τας ηθικάς και φυσικάς αδυναμίας μας. Αλλ’ έχομεν αρχιερέα, ο οποίος έχει πειρασθή καθ’ όλους τους τρόπους, κατά τους οποίους η ανθρωπίνη φύσις δύναται να πειρασθή. Εχει πειρασθή εξ ολοκλήρου όμοια προς ημάς, χωρίς όμως να υποπέση εις καμμίαν αμαρτίαν».
Στον Καζαντζάκη παρουσιάζεται ο Εσταυρωμένος Χριστός με τη δυαδική φύση, τη θεία και την ανθρώπινη, ως άνθρωπος να υποφέρει και να βασανίζεται φρικτά. Σ’ αυτή την ανθρώπινη στιγμή του απειροελάχιστου χρόνου, κατά τον Καζαντζάκη, ο Χριστός βυθίζεται στον λήθαργο του απύθμενου πόνου και βλέπει ένα φευγαλέο όνειρο, πως τάχατες ήταν ένας άνθρωπος σαν όλους τους άλλους και γευόταν τις απλές ανθρώπινες χαρές, την καθημερινή βιοπάλη, με σύζυγο και παιδιά σ’ ένα οικογενειακό σπιτικό. Και όλα αυτά τα «φαντάσματα του Πονηρού» ήσαν σύντομα σαν μια αστραπή. Συνέρχεται αμέσως από τον λήθαργο της ανθρώπινης υποστάσεώς του, προσλαμβάνει τη θεότητα της διφυούς οντότητάς του και εισέρχεται στη θειότητα της αποστολής του. Και αναφωνεί το συνταρακτικό «Ηλί! Ηλί! Λαμά σαβαχθανί!». Και επιλέγει ο Καζαντζάκης, τελειώνοντας το μυθιστόρημά του:
«Τα πάντα έγιναν όπως πρέπει, δόξα σοι ο Θεός!
Εσυρε φωνή θριαμβευτικιά:
Τετέλεσται!
κι ήταν σα να ‘λεγε: Ολα αρχίζουν».
Αμφιβάλλω αν κανένας ιεροεξεταστής ιερωμένος ή κομπλεξικός θεοφοβούμενος διάβασε και κατενόησε τα καζαντζακικά αυτά λόγια. Σε μένα μοιάζουν σαν ένα περιστέρι της άπειρης αγάπης που εξαπέλυσε ο Θεάνθρωπος σε όλη την ανθρωπότητα. Και πάντοτε με συγκινεί το ποίημα του Κώστα Βάρναλη «Οι πόνοι της Παναγίας».
Οταν ο Καζαντζάκης έγραφε αυτό το έργο της αγάπης για τον Χριστό, δάκρυα ανέβλυζαν από τα μάτια του και έπεφταν στο χαρτί της γραφής του και το έβρεχαν, τόσο ώστε να δυσκολεύεται να προχωρήσει. Αυτά έγραψε σε γράμμα του. Είναι το έργο που αγαπούσε περισσότερο.
Η έμπνευση του Καζαντζάκη
Στο βιβλίο τής Mary Pat Kelly Martin Scorsese – Α Journey, (Thunder’s Mouth Piece, New York 1991), υπάρχει και η εξής δήλωση της εκατόχρονης σχεδόν σήμερα Ελένης Ν. Καζαντζάκη: «[Ο Καζαντζάκης] μου έλεγε: «Δεν προσπαθώ να βρω πώς ήλθαμε σ’ αυτό τον κόσμο. Προσπαθώ να βρω γιατί ήλθαμε. Ποιος είναι ο σκοπός μας». Ενα μονάχα πράγμα απασχολεί τον Καζαντζάκη σε όλα τα βιβλία του… Να μετατρέψει το θνητό μέρος του ανθρώπου σε αθάνατο. Να πλησιάσει τον Θεό».
Την πρώτη ιδέα για συγγραφή βιβλίου, υπό μορφή μυθιστορήματος, για τη ζωή του Χριστού ο Νίκος Καζαντζάκης εμπνεύστηκε στην Αίγινα το 1942, τον καιρό της γερμανικής κατοχής. Θα το ονόμαζε Τ’ Απομνημονεύματα του Χριστού. Πολλά χρόνια νωρίτερα είχε γράψει την τραγωδία Χριστός. Η πρώτη ιδέα κυοφορείται μέσα του και οκτώ χρόνια αργότερα αρχίζει να γράφει το βιβλίο, αλλά με άλλο όνομα: Ο Τελευταίος Πειρασμός. Το τελειώνει το 1951. Η πρώτη έκδοση γίνεται σε μεταφράσεις στα σουηδικά και στα νορβηγικά το 1952.
Η Εκκλησία της Ελλάδος κάτι ακούει. Και σπεύδει να το καταδικάσει, προτού ακόμη εκδοθεί στα ελληνικά. Η ελληνική έκδοση θα γίνει τρία χρόνια αργότερα, το 1955. Αλλ’ εν τω μεταξύ, το 1953, από τον εκδότη Μαυρίδη τυπώνεται σε πρώτη έκδοση Ο Καπετάν Μιχάλης, το έπος της Κρήτης και της Ελευθερίας. Ετοιμο το βιβλίο του καπετάν Ψωμή και η Εκκλησία της Ελλάδος ζητά από το κράτος τον διωγμό του Καζαντζάκη για μερικές σελίδες του βιβλίου.
Μια άλλη Ορθόδοξη Εκκλησία, για να προλάβει προτού την προλάβουν άλλοι, σπεύδει και καταδικάζει το «αισχρότατο» βιβλίο «Καπετάν Μιχάλης Μαυρίδης». Εσμιξαν σε ένα τον τίτλο του βιβλίου με το όνομα του εκδότη! Αργότερα θα διερωτηθεί ο Καζαντζάκης: Μα αφού δεν το διάβασαν, πώς το έκριναν ως «αισχρότατο»; Ο εκδότης Μαυρίδης επέζησε και πέθανε μόλις τον περασμένο χρόνο, το 1999. Το βιβλίο Ο Καπετάν Μιχάλης και ο συγγραφέας του διαλέγονται πλέον με τον χρόνο και την αιωνιότητα. Ανέφερα τον καπετάν Ψωμή. Λεγόταν και έτσι στον τουρκοκρατούμενο Χάνδακα, το Ηράκλειο, ο καπετάν Μιχάλης, ο πατέρας του Νίκου Καζαντζάκη, «παντοπώλης» και κτηματίας κατά το επάγγελμα, με ιδιαίτερη επίδοση στην καλλιέργεια της Λευτεριάς. Κάθε Σάββατο μοίραζε ψωμί στη φτωχολογιά του Ηρακλείου, που μαζεύονταν στο μαγαζί του. Και έτσι κέρδισε το παρατσούκλι τού καπετάν Ψωμή. Και μεγάλωναν έτσι τα Κρητικόπουλα και σαν άγιο αντίδωρο προσέφεραν τα τίμια σώματά τους στην αχόρταγη Κρητική Λευτεριά. Λάβετε, φάγετε…
Το επισκεπτήριο των «φρουρών του Θεού»
Ο Γολιάθ-μαμούθ τού κατεστημένου της Εκκλησίας έκανε το θαύμα του στην περίπτωση της ταινίας του Μάρτιν Σκορσέζε. Δεν προσέφυγαν σε δικαστήριο για να ζητήσουν την απαγόρευσή της, όπως οι δικοί μας εδώ. Αλλ’ εδέσμευσαν με υπογραφή εκατοντάδες κάπου δύο χιλιάδες, άκουσα τότε ιδιοκτήτες αιθουσών κινηματογράφου να μη δεχθούν να προβάλουν την ταινία Ο Τελευταίος Πειρασμός. Δεν έλειψαν και οι βίαιες αντιδράσεις των πολύ «θρησκευομένων» πιστών στην Ευρώπη, με επιθέσεις κατά κινηματογράφων που πρόβαλλαν την ταινία. Ωχριούν βέβαια μπροστά στις δικές μας. Κατά το 1988 βρέθηκα στο Παρίσι, ως μέλος της κυπριακής αποστολής με επικεφαλής τον Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας Γιώργο Βασιλείου, σε επίσημη επίσκεψη στη γαλλική πρωτεύουσα. Συνέπεσε τότε να προβάλλεται στους παρισινούς κινηματογράφους Ο Τελευταίος Πειρασμός. Μια νύχτα, μετά τις επίσημες υποχρεώσεις μας, τα μέλη της αποστολής πήγαμε να δούμε την ταινία. Οταν φτάσαμε στον κινηματογράφο, καταλάβαμε ότι κάτι δεν πήγαινε καλά, ήταν φανερό πως είχε προηγηθεί αναστάτωση. «Των εχθρών τα φουσάτα περάσαν, σαν το λίβα που καίει τα σπαρτά» άρχισε να σιγοτραγουδά ένας από την παρέα. Μας είπαν τι είχε συμβεί και μας εξήγησαν ότι η βρώμα που υπήρχε στον αέρα προερχόταν από την έκρηξη ειδικών βομβών βρώμας που είχαν εκσφενδονίσει οι νέοι πρόμαχοι της κινδυνεύουσας θρησκευτικής πίστης. Αλλ’ ήταν ιδιαιτέρως βασανιστική η βρώμα μέσα στην αίθουσα προβολής. Το άρωμα της πίστεως, εσχολίασε ένας από εμάς. Και ένας άλλος προσέθεσε πως οι φρουροί του Θεού αφήκαν εκεί το επισκεπτήριό τους.
Η αδιαλλαξία της Παπικής Εκκλησίας
Μερικά γεγονότα δεν είναι άσκοπο να αναφερθούν: Το 1954 η Παπική Εκκλησία ενέγραψε τον Τελευταίο Πειρασμό του Νίκου Καζαντζάκη στον περίφημο Index, τον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων, όπου είχε εγγράψει ως απαγορευμένη και τη θεωρία του Γαλιλαίου, ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον Ηλιο και όχι ο Ηλιος γύρω από τη Γη. Ο Καζαντζάκης έστειλε τότε τηλεγράφημα στην Επιτροπή του Index με τη φράση του χριστιανού απολογητού Τερτυλλιανού: «Ad tuum, Domine, tribunal apello». Δηλαδή: «Στο Δικαστήριό σου, Κύριε, κάνω έφεση». Αυτά κάνουν οι «άθεοι». Κάνουν έφεση στον Θεό, όταν τους αδικούν οι άνθρωποι.
Πέρυσι εζήτησα γραπτώς από το Βατικανό πληροφορίες για την εγγραφή του Τελευταίου Πειρασμού στον Index, ο οποίος καταργήθηκε πριν από μερικά χρόνια. Υστερα από πολύμηνη, ενοχλητική γι’ αυτούς, προσπάθειά μου, μού έγραψαν ότι αυτά είναι κρατικά μυστικά και θα κρατηθούν απόρρητα για εκατό χρόνια. Θα αναμένω λοιπόν και θα επανέλθω το 2054 μ.Χ. ή το 2053 μ.Χ., για να μου δώσουν πληροφορίες. Αρνήθηκαν ακόμη να με πληροφορήσουν για το έτος εγγραφής του βιβλίου στον Ινδικα. Θα αναμένω επίσης μετά 800 χρόνια, το 2723 ή το 2724 μ.Χ., να ακούσω τον Πάπα να ζητάει συγγνώμη γι’ αυτή την πράξη προκατόχου του.
Η Εκκλησία της Ελλάδος δεν ήταν δυνατόν να μείνει πίσω. Αρχισε τις καταδίκες και την ετοιμασία του αφορισμού του Καζαντζάκη, ενός κειμένου δαιμονικού, βεελζεβουλικού και ό,τι αν είπει τις. Ο Καζαντζάκης έστειλε και σ’ αυτούς τηλεγράφημα, ότι κάνει έφεση στο Δικαστήριο του Θεού, και προσέθεσε: «Μου δώσατε μιαν κατάρα, άγιοι Πατέρες, σας δίνω εγώ μιαν ευχή: Σας εύχομαι να ‘ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο είναι η δική μου· και να ‘στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ». Τελικά η Εκκλησία της Ελλάδος δεν τόλμησε να προχωρήσει στον αφορισμό του Νίκου Καζαντζάκη. Είναι εσφαλμένη η γενική αντίληψη ότι αφορίστηκε ο Καζαντζάκης.
Σε μια επιστολή του προς τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, με ημερομηνία 30.5.1954, την οποία εδημοσίευσε η εφημερίδα «Τα Νέα» στις 22.5.1997, γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης:
«Δουλέβω ήσυχα, με τη συνείδηση αναπαμένη, σαν άνθρωπος που κάνει το χρέος του… Σίγουρα… είμαι βαθύτατα θρησκευτική φύση, μα χωρίς να μπορώ να μένω σε μάντρα· κάπου κάπου μπαίνω, μα για να φάω κανένα αρνί. Ή, καλύτερα, για ν’ αρπάξω ένα αρνί, και να το μάθω να γίνει λύκος…».
Προφητικός δεν είναι εν προκειμένω ο Καζαντζάκης; Του διέφυγε όμως πως υπάρχουν και αυτοδίδακτοι λύκοι. Εγώ πάντως αγαπώ τους λύκους!
Το 1968 ο Οικουμενικός Πατριάρχης έκανε επίσημη σύσκεψη στην Κρήτη. Η Εκκλησία της Κρήτης υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Στο Ηράκλειο κάποιος τον ερώτησε:
Τι γνώμην έχετε για τον άθεο Καζαντζάκη;
Τα έργα του Νίκου Καζαντζάκη κοσμούν την Πατριαρχική Βιβλιοθήκη, απάντησε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας.
Ο κ. Πάτροκλος Σταύρου είναι ο εκδότης των έργων του Νίκου και της Ελένης Ν. Καζαντζάκη, πρόεδρος του Ιδρύματος Καζαντζάκη και του Μουσείου Καζαντζάκη, πρώην υφυπουργός παρά τω Προέδρω της Κυπριακής Δημοκρατίας.
