Συνεχίζοντας μια συζήτηση που ξεκίνησε στο «Βήμα» πριν από μερικούς μήνες (βλ. Νέες Εποχές, 16.3.97), θα ασχοληθώ σε αυτό το άρθρο με το θέμα της καθολικότητας των αξιών, θέμα που βρίσκεται στο κέντρο της διαμάχης μεταξύ του μοντέρνου και του μεταμοντέρνου στοχασμού.
Μια βασική διάσταση του μεταμοντερνισμού είναι ο απόλυτος σχετικισμός στον χώρο των αξιών. Κατά τον μεταμοντέρνο λόγο, αν λάβουμε υπόψη μας τον κοινωνικό και πολιτισμικό πλουραλισμό που διακρίνει τον σύγχρονο κόσμο σε όλα τα επίπεδα και αν σκεφθούμε πως το τι είναι ηθικό/ανήθικο, καλό/κακό, άξιο/ανάξιο είναι απόλυτα συνυφασμένο με συγκεκριμένα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια, τότε οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως δεν υπάρχει τρόπος ιεράρχησης των διαφόρων πολιτισμικών αξιών και των τρόπων ζωής που απορρέουν απ’ αυτές. Δεν υπάρχει ούτε μπορεί ποτέ να υπάρξει μια αρχιμήδεια αρχή, μια κανονιστική καθολικότητα με τη βοήθεια της οποίας θα μπορούσαμε να σταθούμε υπεράνω των πολυάριθμων και συχνά αντικρουόμενων πολιτιστικών προτύπων και να κρίνουμε ποιο είναι περισσότερο και ποιο λιγότερο σωστό, καλό, δίκαιο. Αυτή η σχετικιστική νοοτροπία, σε ένα πιο πρακτικό επίπεδο, οδηγεί στο επιχείρημα πως στον σύγχρονο κόσμο ακόμη και πρακτικές που είναι αποκρουστικές, «απάνθρωπες» από τη σκοπιά του δυτικού πολιτισμού (όπως π.χ. η ινδουιστική συνήθεια να καίγεται υποχρεωτικά η σύζυγος/χήρα μαζί με τη σορό του αποθανόντος συζύγου), δεν είναι δυνατόν να καταδικαστούν ή να απαγορευθούν.
Από την άλλη μεριά, σε αντίθεση με τον σχετικισμό, υπάρχει η θέση πως αξίες όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν ένα διαχρονικό, καθολικό χαρακτήρα. Και με βάση αυτές τις αξίες είναι δυνατόν και επιθυμητόν να κρίνει κανείς όχι μόνο τις κοινωνικές πρακτικές μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό ή ιστορικό πλαίσιο αλλά και διαπολιτισμικά/διαχρονικά. Ετσι, για παράδειγμα, με βάση την καθολική αξία της δικαιοσύνης μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως ο πολιτισμός Α είναι ανώτερος του Β ή πως η τάδε συγκεκριμένη πρακτική είναι ανήθικη, ανεξάρτητα του συγκεκριμένου πλαισίου μέσα στο οποίο λειτουργεί.
Στο άρθρο αυτό θα υποστηρίξω πως υπάρχει μια λύση του προβλήματος της καθολικότητας των αξιών που αποφεύγει τον μεταμοντέρνο σχετικισμό χωρίς να καταφεύγει στον ιδεαλισμό, δηλαδή στην πίστη ύπαρξης πλατωνικού τύπου αιώνιων αξιών που διάφοροι πολιτισμοί ενσαρκώνουν, υλοποιούν κατά περισσότερο ή λιγότερο πιστό τρόπο. Αυτή η τρίτη λύση υποστηρίζει πως το πρόβλημα πρέπει να ερευνηθεί από μια πιο ιστορική/συγκριτική και συγχρόνως εξελικτική προοπτική. Η έμφαση πρέπει να είναι λιγότερο στο φιλοσοφικό/οντολογικό πρόβλημα της υπάρξεως «αιώνιων» αξιών και περισσότερο στο ιστορικό – κοινωνιολογικό πρόβλημα του πώς οι πολιτισμικές αξίες συνδέονται με συγκεκριμένες κοινωνικές δομές και πώς μετεξελίσσονται σε έναν κόσμο που φέρνει συνεχώς πιο κοντά διάφορους πολιτισμούς και διαμετρικά αντίθετους τρόπους ζωής.
*Η ιδεαλιστική λύση και οι αδυναμίες της
Η ιδεαλιστική κατασκευή αιώνιων αξιών (βάσει των οποίων μπορεί κανείς να κρίνει διαφορετικούς πολιτισμούς και τρόπους ζωής) γίνεται προβληματική όταν αυτές οι αξίες, για καθαρά αντικειμενικούς λόγους, δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν σε συγκεκριμένες κοινωνίες. Για παράδειγμα, οι αξίες που συνδέονται με τα ατομικά δικαιώματα δεν έχουν νόημα σε πρωτόγονες κοινωνίες όπου δεν υπάρχει «ατομοποίηση»: δηλαδή, μια κατάσταση όπου τα μέλη της κοινωνίας δεν λειτουργούν ως άτομα, δεν έχουν την ικανότητα να συλλάβουν τον εαυτό τους σαν κάτι εν μέρει ξέχωρο από το φυλετικό/συγγενικό σύστημα μέσα στο οποίο ζουν εξ ολοκλήρου και με το οποίο ταυτίζονται απόλυτα. Με άλλα λόγια, επειδή η ατομοποίηση ως έννοια και ως κοινωνικο-ψυχολογική πραγματικότητα προϋποθέτει έναν σχετικά υψηλό βαθμό κοινωνικής διαφοροποίησης, οι αξίες που συνδέονται με το «άτομο» δεν έχουν διαχρονικό, αιώνιο χαρακτήρα.
Πέρα απ’ αυτό, όμως, ακόμη και αξίες όπως η δικαιοσύνη, που φαίνονται κατ’ αρχήν να είναι πιο καθολικές, έχουν τόσο διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόμενο από τη μια κουλτούρα στην άλλη, που είναι δύσκολο ή αδύνατον να βρει κανείς κοινά σημεία επαφής. Αν στο αρχαϊκό Ισλάμ, για παράδειγμα, η δικαιοσύνη απαιτεί τον θάνατο διά λιθοβολιμού στην περίπτωση μοιχείας, τι σχέση έχει αυτού του είδους η δικαιοσύνη με το σύγχρονο αστικό δίκαιο που ασχολείται με παρόμοια παραπτώματα;
*Τα αδιέξοδα του σχετικισμού
Αλλά αν ο ιδεαλισμός δεν προσφέρει μια ικανοποιητική λύση στο θέμα της καθολικότητας των αξιών, ο απόλυτος σχετικισμός δημιουργεί ακόμη πιο σοβαρά προβλήματα σε δύο συγκεκριμένους χώρους.
Πρώτον, παρ’ όλο που αξίες όπως η ατομική ελευθερία και η δικαιοσύνη δεν είναι καθολικές, υπάρχει ένας μικρός αριθμός αξιών που είναι όντως καθολικές επειδή βασίζονται σ’ αυτό που οι κοινωνικοί επιστήμονες αποκαλούν βιολογικές και κοινωνιολογικές καθολικότητες.
Παράδειγμα: επειδή όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες που ξέρουμε έχουν ένα σύστημα συγγένειας και επειδή ο Homo Sapiens έχει ανάγκη μακρόχρονης γαλούχησης, ένα είδος αλτρουισμού της μητέρας για το τέκνο της το βρίσκουμε, ως πολιτισμική αξία, σε όλα τα κοινωνικά σύνολα, από τα πιο πρωτόγονα ως τα πιο διαφοροποιημένα και «εξελιγμένα».
Δεύτερον, όπως πολύ σωστά υποστήριξε ο φιλόσοφος και ανθρωπολόγος Ernest Gellner πριν από πολλές δεκαετίες, η ιδέα του απόλυτου σχετικισμού προϋποθέτει κοινωνίες που είναι τελείως απομονωμένες, που δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Βασίζεται δηλαδή σε έναν υποθετικό, ανύπαρκτο κόσμο όπου οι αξίες δεν «ταξιδεύουν» από ένα κοινωνικοπολιτικό σύνολο στο άλλο μέσω του πολέμου, του εμπορίου, της μετανάστευσης κλπ. Ενας τέτοιος κόσμος, αποτελούμενος από «στεγανοποιημένα» κοινωνικο-πολιτισμικά σύνολα, όχι μόνο δεν υπήρξε ποτέ αλλά και βρίσκεται στον αντίποδα αυτού που συμβαίνει σήμερα: την όλο και πιο στενή αλληλοδιείσδυση και αλληλεξάρτηση πολιτισμών, κρατών, κοινωνιών, περιοχών κλπ. Και όσο πιο πολύ αυτή η αλληλοδιείσδυση/αλληλεξάρτηση εντείνεται τόσο και πιο παράλογος γίνεται ο μεταμοντέρνος σχετικισμός.
Αυτό γίνεται πιο σαφές αν εξετάσουμε αυτή την τάση αλληλεξάρτησης, «σμίκρυνσης» του κόσμου από μια εξελικτική σκοπιά επισημαίνοντας δειγματοληπτικά μερικές τομές – κλειδιά αυτής της μακρόχρονης διαδικασίας.
(α) Ξεκινώντας από τα κράτη – πόλεις της αρχαιότητας όχι μόνο στη Μεσογειακή Ευρώπη αλλά και στη Μ. Ασία, στη Μεσοποταμία κ.α. , αυτοί οι μικροσκοπικοί κοινωνικοί σχηματισμοί εντάσσονταν σε πλατιά πολιτισμικά πλαίσια, που υπερέβαιναν τα τείχη της πόλης και την περιορισμένη στρατιωτικο-πολιτική εξουσία ενός συγκεκριμένου κράτους. Για παράδειγμα, οι ελληνικές κράτη – πόλεις της κλασικής περιόδου συμμετείχαν σ’ έναν κοινό κόσμο αξιών, σε έναν ευρύτερο πολιτισμικό χώρο που οι ιστορικοί συνήθως αποκαλούν πανελλαδικό.
(β) Η τάση των πολιτισμικών αξιών να υπερβαίνουν κρατικο-διοικητικούς διαχωρισμούς δυνάμωσε θεαματικά με το πέρασμα από τις πρωτόγονες/«επιμεριστικές» θρησκείες (όπου η θεότητα/θεότητες είναι απόλυτα συνυφασμένες με ένα συγκεκριμένο τοτέμ, τόπο, λαό) στις λεγόμενες καθολικές/παγκόσμιες θρησκείες (ινδουισμός, χριστιανισμός, μωαμεθανισμός) όπου ο Θεός απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους και όπου το θρησκευτικό μήνυμα/αποκάλυψη είναι δομημένο κατά τέτοιον τρόπο που μπορεί εύκολα να κατανοηθεί/βιωθεί από ανθρώπους που ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνίες ή και πολιτισμούς.
(γ) Κατά τον Ε. Wallerstein, στον 16ο-17ο αιώνα έχουμε την εμφάνιση του πρώτου πραγματικά παγκόσμιου συστήματος (world system), ενός συστήματος όπου διάφορα κράτη ανταγωνίζονται μεταξύ τους στη διεθνή οικονομική και πολιτική αρένα χωρίς κανένα απ’ αυτά να έχει τη δυνατότητα να καταργήσει τον διεθνή οικονομικό ανταγωνισμό, εγκαθιδρύοντας μια γραφειοκρατικά οργανωμένη αυτοκρατορία. Και βέβαια αυτό το πρωτόγονο παγκόσμιο σύστημα ισχυροποιείται δραματικά με την εμφάνιση του κράτους – έθνους στον 18ο αιώνα και το πέρασμα από ένα παγκόσμιο σύστημα κρατών στο σημερινό παγκόσμιο σύστημα κρατών – εθνών.
δ) Επιπλέον, η ανάπτυξη και κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, επίσης στον 18ο αιώνα, προώθησε δραματικά τη διαδικασία αλληλεπίδρασης πολιτισμικών αξιών. Πράγματι, αν με καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής δεν εννοούμε απλώς την εμπορικοποίηση μιας οικονομίας· αν, ακολουθώντας τον Μαρξ, χρησιμοποιούμε τη στενή έννοια του καπιταλισμού σαν την είσοδο του κεφαλαίου στον χώρο της αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής και στη δημιουργία μισθωτής εργασίας σε μαζική κλίμακα, τότε η κυριαρχία του καπιταλισμού όχι μόνο υποσκάπτει/περιθωριοποιεί τους μη καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής και τους οικονομικούς/πολιτιστικούς τοπικισμούς που τους συνοδεύουν, αλλά και οδηγεί ραγδαία στην παραπέρα παγκοσμιοποίηση της οικονομίας.
Ετσι αν στον 19ο αιώνα το διεθνές παραγωγικό (όχι απλώς εμπορικό) κεφάλαιο κατευθύνθηκε στον χώρο επενδύσεων υποδομής (π.χ. σιδηρόδρομοι, λιμάνια), στα μέσα του 20ού αιώνα εισέρχεται στον τομέα παραγωγής καταναλωτικών αγαθών σε παγκόσμια κλίμακα (π.χ. αυτοκίνητα), ενώ στο κατώφλι του 21ου αιώνα η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας συμπληρώνεται με τη μαζική εισβολή του πολυεθνικού κεφαλαίου στον τομέα των υπηρεσιών (τραπεζικές υπηρεσίες, ασφάλειες, υπηρεσίες πληροφορικής, λογιστικής, μάνατζμεντ επιχειρήσεων κλπ.).
Ανακεφαλαιώνοντας τα παραπάνω, οι παγκόσμιες θρησκείες στον πολιτισμικό τομέα, το σύστημα κρατών – εθνών στον πολιτικό τομέα και η παγκοσμιοποίηση του εμπορικού και μη εμπορικού κεφαλαίου στον οικονομικό τομέα δημιουργούν αντικειμενικές συνθήκες που κάνουν εφικτή τη σταδιακή διάχυση και αποδοχή βασικών αξιών της ύστερης νεωτερικότητας όπως την οικονομική αξία της παραγωγικότητας και του ανταγωνισμού, την πολιτική αξία της δημοκρατίας, την κοινωνική αξία της αλληλεγγύης και την πολιτισμική αξία της αυτοπραγμάτωσης του ατόμου. Αυτού του είδους οι αξίες απηχούν όλο και περισσότερο σε ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων που ζουν σε «σύγχρονα» κοινωνικά πλαίσια, είτε αυτά τα πλαίσια βρίσκονται στη νεοφιλελεύθερη Βρετανία, στη σοσιαλδημοκρατική Σουηδία, στα ημιαυταρχικά καθεστώτα τύπου Κορέας είτε στα ημιολοκληρωτικά καθεστώτα τύπου Κίνας. Είναι ακριβώς επειδή οι παραπάνω αξίες σταδιακά «παγκοσμιοποιούνται» που μπορεί κανείς να ξεπεράσει τον σχετικισμό και να καταδικάσει, από μια μη ιδεαλιστική σκοπιά, την παραβίαση των ατομικών ελευθεριών, είτε αυτή η παραβίαση γίνεται στη Β. Ιρλανδία και στο Ισραήλ είτε στην Κίνα και στην Τουρκία.
Βέβαια, μπορεί ο «ευπρεπώς σκεπτόμενος» μεταμοντέρνος ανθρωπολόγος να ισχυριστεί πως αυτός ο τρόπος κατασκευής διαπολιτιστικών αξιών είναι καθαρά ευρωκεντρικός: αξίες που συνδέονται με την κοινοβουλευτική δημοκρατία και τις ατομικές ελευθερίες αποτελούν δυτικοευρωπαϊκές κατασκευές και επεβλήθηκαν (μέσω των μηχανισμών της αγοράς ή με πιο αυταρχικούς, ιμπεριαλιστικούς τρόπους) στον υπόλοιπο κόσμο.
* Η οπτική του ευρωκεντρισμού
Το θέμα του ευρωκεντρισμού είναι εξαιρετικά πολύπλοκο και σκοπεύω να ασχοληθώ με αυτό σε ένα επόμενο άρθρο μου. Εδώ απλώς θα αναφέρω ότι οι αξίες της δημοκρατίας και των ατομικών ελευθεριών, χωρίς να είναι βέβαια αιώνιες, υπερβαίνουν τα στενά όρια του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού γιατί:
Παρ’ όλο που θεσμοί όπως η κοινοβουλευτική δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα πήραν την πιο ανεπτυγμένη μορφή τους στη Δύση, στοιχεία αυτών των θεσμών βρίσκουμε σε διάφορους άλλους πολιτισμούς.
Οπως έχει υποστηρίξει ο διάσημος ιστορικός William McNeill, οι τύποι των επαναστάσεων (επιστημονικών, τεχνολογικών, οικονομικών και πολιτικών) που «εκσυγχρόνισαν» τη Δυτική Ευρώπη θα μπορούσαν να είχαν συμβεί σε άλλους «ανεπτυγμένους» πολιτισμούς του προβιομηχανικού κόσμου. Το ότι συνέβησαν στη Δύση αυτό οφείλεται περισσότερο σε συγκυριακούς παράγοντες και λιγότερο στη «μοναδικότητα» ή ανωτερότητα του ευρωπαϊκού πνεύματος.
Ο εκσυγχρονισμός του μη δυτικοευρωπαϊκού κόσμου πήρε διάφορες μορφές. Μερικές απ’ αυτές αποδείχθηκαν λιγότερο «αποτελεσματικές» (π.χ. σοβιετικός τύπος εκσυγχρονισμού), ενώ άλλες μπορεί να αποδειχθούν μακροχρόνια πιο αποτελεσματικές (π.χ. ο ιαπωνικός/ασιατικός τύπος εκσυγχρονισμού).
Αν λάβουμε σοβαρά υπόψη μας τα παραπάνω, γίνεται σαφές πως αξίες όπως η πολιτική ελευθερία ανεξάρτητα από το πού θεσμοθετήθηκαν για πρώτη φορά αποτελούν εξελικτικές καθολικότητες: σε ένα ορισμένο στάδιο της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών, και πιο συγκεκριμένα στην ύστερη νεωτερικότητα, έχουν μια παγκόσμια εμβέλεια απηχούν στους «σύγχρονους» ανθρώπους, είτε αυτοί ζουν στη Γαλλία είτε στην Κίνα είτε στη Λατινική Αμερική. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως οι παραπάνω αξίες γίνονται απόλυτα αποδεκτές ή ακολουθούνται απ’ όλους. Σημαίνει όμως ότι γίνονται βασικό σημείο αναφοράς για την αξιολόγηση (νομιμοποίηση/καταδίκη) πρακτικών που συνδέονται με αυτές τις αξίες σε ένα όλο και πιο παγκόσμιο, διαπολιτιστικό επίπεδο.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, αυτό που διαχωρίζει διάφορες πολιτισμικές παραδόσεις σήμερα είναι κυρίως ο τρόπος με τον οποίο η αξία της ελευθερίας συνδέεται με άλλες αξίες της νεωτερικότητας όπως η κοινωνική αλληλεγγύη/δικαιοσύνη, η παραγωγικότητα κλπ. Για παράδειγμα, ενώ στον αγγλοσαξονικό κόσμο, τουλάχιστον στο επίπεδο των ελίτ, ο πολιτικός πλουραλισμός (που είναι μια βασική διάσταση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας) έχει πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα από την αξία της κοινωνικής αλληλεγγύης, στον ιαπωνικό πολιτισμό οι προτεραιότητες αντιστρέφονται. Και αν για τους Αμερικανούς και Ευρωπαίους η πολιτική καταπίεση στην Κίνα είναι τελείως απαράδεκτη, για πολλούς Ασιάτες αυτή η καταπίεση πρέπει να συνδεθεί με το ότι στη σημερινή Κίνα, αντίθετα με τη Ρωσία, πολλά εκατομμύρια αγρότες, για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας, ξεπέρασαν τον κίνδυνο του μόνιμου υποσιτισμού και του θανάτου από πείνα.
*Συμπεράσματα γιατην καθολικότητα
1. Στο πρόβλημα της καθολικότητας των αξιών ούτε ο απόλυτος σχετικισμός ούτε ο πλατωνικού τύπου ιδεαλισμός μπορούν να μας δώσουν μια ικανοποιητική λύση.
2. Ο ιδεαλισμός, στον βαθμό που επιχειρεί να δείξει πώς αξίες όπως η ατομική ελευθερία ή η δικαιοσύνη έχουν μια διαχρονική, αιώνια διάσταση, αγνοεί τον εξελικτικό χαρακτήρα των ανθρωπίνων κοινωνιών. Αγνοεί το γεγονός πως σε πρωτόγονες, ελάχιστα διαφοροποιημένες κοινωνίες αυτές οι αξίες είτε δεν υπήρχαν καθόλου είτε το νοητικό περιεχόμενό τους ήταν ριζικά διαφορετικό.
3. Ο σχετικισμός, από την άλλη μεριά, δεν λαμβάνει υπόψη του ούτε τις βιολογικές και κοινωνιολογικές καθολικότητες του ανθρώπινου γένους ούτε το γεγονός πως οι κοινωνίες και οι πολιτισμοί δεν αποτελούν στεγανοποιημένα σύνολα.
4. Από μια εξελικτική σκοπιά, η αλληλεξάρτηση και αλληλοδιείσδυση των κοινωνιών εντείνεται δραματικά με την ανάπτυξη των παγκόσμιων θρησκειών, του παγκόσμιου συστήματος των κρατών – εθνών και τη διείσδυση του κεφαλαίου όχι μόνο στο εμπόριο αλλά και στην παραγωγή πρώτα σε εθνική και μετά σε παγκόσμια κλίμακα.
5. Οι παραπάνω διαδικασίες υποσκάπτουν τελείως τη στεγανοποίηση/απομονωτισμό και δημιουργούν αντικειμενικές συνθήκες που ευνοούν, στο στάδιο της ύστερης νεωτερικότητας, τη γενίκευση/παγκοσμιοποίηση αξιών όπως οι ατομικές ελευθερίες, η κοινωνική αλληλεγγύη προς όλα τα κοινωνικά μέλη κλπ.
6. Παρ’ όλο που μερικές από τις παραπάνω αξίες θεσμοποιήθηκαν σε μαζική κλίμακα για πρώτη φορά στη Δύση, δεν είναι σήμερα δυτικοευρωπαϊκές αλλά παγκόσμιες αποτελούν εξελικτικές καθολικότητες που, σε διαφορετικούς συνδυασμούς, απηχούν διαπολιτισμικά σε όλους τους «σύγχρονους» ανθρώπους.
7. Στην ύστερη νεωτερικότητα αυτό που διακρίνει διάφορα κοινωνικο-πολιτισμικά σύνολα δεν είναι τόσο η μοναδικότητα των αξιών τους όσο ο μοναδικός/διαφορετικός τρόπος που ένας μικρός αριθμός «παγκόσμιων» αξιών συνδέονται μεταξύ τους.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι καθηγητής στο London School of Economics.
