Ο χρόνος, όπως κατ’ επέκτασιν και οι επέτειοι έχουν πάντα τις απρόβλεπτες νομοτέλειές τους. Είκοσι χρόνια ακριβώς μάς χωρίζουν από τον θάνατο του Νίκου Πουλαντζά. Και έχουν περάσει ακριβώς δέκα από τότε που η ΕΣΣΔ οδηγήθηκε σε κατάρρευση, «προσφέροντας» στους φιλελεύθερους ζηλωτές των ιστορικών συμπτώσεων την ουρανόπεμπτη ευκαιρία να συνεορτάσουν την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» με την πάροδο 200 ακριβώς ετών από τη Γαλλική Επανάσταση. Αφεύκτως λοιπόν ίσως, η οργάνωση ενός επετειακού διεθνούς συνεδρίου στη μνήμη του Πουλαντζά, και μάλιστα όταν ο τίτλος του συνεδρίου αυτού είναι «Η πολιτική σήμερα», παραπέμπει στον σημαίνοντα έλληνα στοχαστή με πολλαπλούς τρόπους. Η ημερολογιακή αναφορά στον αδόκητο χαμό του συμπίπτει με το συμβατικά οριζόμενο χρονικό διάστημα που οφείλει να εμφιλοχωρήσει ανάμεσα στο σημαντικότερο πολιτικό γεγονός του δεύτερου μισού του αιώνα και στην αποτίμηση των διαφαινόμενων πολιτικών του συνεπειών και προεκτάσεων. Με μια αξιοσημείωτη συμβολική νομοτέλεια, η μνήμη ενός από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της διεθνούς Αριστεράς επικαλύπτεται από τη μνήμη της κοσμοϊστορικής καμπής μετά την οποία η Αριστερά δεν μπορούσε πια να είναι όπως πριν.
Το γεγονός λοιπόν ότι μια πλειάδα διαπρεπείς πολιτικοί στοχαστές από όλο τον κόσμο συγκεντρώνονται για τέσσερις ημέρες στην Αθήνα, γενέτειρα του Νίκου Πουλαντζά, για να συζητήσουν για την «πολιτική» δεν είναι μόνο αξιοσημείωτο ως «επιστημονικό γεγονός». Αποκτά ίσως και μια πρόσθετη συμβολική, αλλά και άμεσα πολιτική διάσταση. Σε μια εποχή όπου η Αριστερά φαίνεται πλέον να έχει αποδεχθεί την αναδίπλωση τόσο της θεωρίας της όσο και της στρατηγικής της, η συζήτηση γύρω από τους λόγους αυτής της αναδίπλωσης και ο προβληματισμός γύρω από τις προοπτικές που ανοίγονται είναι περισσότερο «εκκρεμής» παρά ποτέ. Και όταν οι περισσότερες εμπεδωμένες σημασίες περί του συλλογικά πρακτέου έχουν αρχίσει να αποψιλώνονται, το σημαντικότερο πολιτικό ερώτημα που μπορεί να τεθεί είναι εκείνο που αναφέρεται στο ίδιο το αντικείμενο του πολιτικού στοχασμού. Αν μη τι άλλο, ο οικουμενικά παγκοσμιοποιημένος και ομοιογενοποιημένος κόσμος της μονοσήμαντης σκέψης εγκαλεί όλους εκείνους που παραμένουν επιφυλακτικοί ως προς τα εν γένει τεκταινόμενα στην κριτική διερεύνηση των λόγων που έχουν οδηγήσει στη θεαματική συρρίκνωση των νοημάτων μέσα από τα οποία αναπαριστάνουμε τον κόσμο.
Με αυτή την έννοια, το πανάρχαιο και αναπάντητο ερώτημα «Τι είναι, πώς ορίζεται και τι μπορεί να είναι η πολιτική» στις καπιταλιστικές κοινωνίες ερώτημα που αποτέλεσε το κύριο αντικείμενο των αναζητήσεων του Πουλαντζά είναι σήμερα υπέρποτε επίκαιρο και σημαντικό. Πολύ περισσότερο που αν η λύση του άλυτου γρίφου γύρω από το τι είναι η εξουσία σκάλωνε ως τώρα κυρίως στην ίδια την περιπλοκότητα του προβλήματος, προσκρούει εφεξής και σε μια άλλη προκαταρκτική δυσκολία: τη δυσκολία που προκύπτει από τη συνεχή φαινόμενη απομείωση των πραγματικών ευχερειών και αρμοδιοτήτων όλων των συγκροτημένων εθνικών πολιτικών εξουσιών. Μαζί με τις κοινωνικές τάξεις και τις συγκρούσεις ανάμεσά τους, η πολιτική ως ελεύθερη αυτοθεσπίζουσα έκφραση της κοινωνίας έχει πλέον περίπου εξαφανισθεί από το τρέχον λεξιλόγιο. Η τρέχουσα συγκυρία φαίνεται λοιπόν να έχει μετατοπίσει αποφασιστικά τους τρόπους με τους οποίους τίθεται το ζήτημα των προδιαγραφών, των ορίων και των προοπτικών μιας πολιτικής Αριστεράς που θα είναι ταυτόχρονα δημοκρατική, ριζοσπαστική και στρατηγικά προσανατολισμένη. Και αυτό ακριβώς είναι το μεγάλο πρόβλημα που θα τεθεί, ελπίζω, με ευκαιρία τη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά. Οπως δε ακριβώς δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερη «ευκαιρία» για να μιλήσουμε για την πολιτική εν γένει, έτσι και δεν θα μπορούσε να βρεθεί ευστοχότερος τρόπος για να τιμηθεί η μνήμη του.
Γι’ αυτό ακριβώς και το συνέδριο αυτό δεν θα άρμοζε σε καμία περίπτωση να περιορισθεί σε μια «επιστημονική» αναφορά στο έργο του Νίκου Πουλαντζά. Οταν μάλιστα πρόκειται για τη μνήμη ενός ανθρώπου που παρακολουθούσε με τέτοια αγωνία την καθημερινή εκτύλιξη της πορείας των πολιτικών γεγονότων και τη συνεχή μεταβολή των κοινωνικών όρων της πολιτικής σύγκρουσης, μια τέτοια σχολαστική ή ακόμη και αγιογραφική αντιμετώπιση αυτής της επετείου θα ήταν ανεπίτρεπτη. Ο μεγαλύτερος φόρος τιμής στη μνήμη του είναι να προσπαθήσουμε να σκεφθούμε, έστω επί ματαίω, σήμερα, όπως μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα το έκανε και αυτός αν ζούσε.
Πολλώ μάλλον που για εκείνους που τον γνώρισαν από κοντά η μνήμη της προσωπικότητας του Νίκου Πουλαντζά παραμένει ίσως ισχυρότερη και από το ίδιο του το έργο. Μόλις σηκωνόταν από το γραφείο του και μέσα σε δευτερόλεπτα ο αυστηρός, συστηματικός και συχνά σκοτεινός στοχαστής μεταμορφωνόταν σε μια αστείρευτη πηγή βροντερού γέλιου, διεισδυτικού σαρκασμού και αχαλιναγώγητης χαράς. Η κοπιώδης οξύτητα της σκέψης του συναγωνιζόταν με την άκοπη οξύτητα της γοητείας του, που την ασκούσε δίχως ίσως και να το καταλαβαίνει ο ίδιος προς όλους όσους συναντούσε στο διάβα του. Ειρωνευόμενος τους πάντες και τα πάντα, με πρώτο τον εαυτό του, ξεχείλιζε εν τούτοις από μια άδολη και καλοπροαίρετη διάθεση που καθιστούσε τη χλεύη του όχι μόνο αρεστή, αλλά παραδόξως και κολακευτική. Δεν χαριζόταν σε κανέναν και όμως όλοι τον αγαπούσαν, ή τουλάχιστον αισθάνονταν καταδικασμένοι να τον συμπαθήσουν. Και όλοι, οικείοι και ανοίκειοι, τον έκλαψαν. Και εκείνοι που τον θυμούνται τον κλαίνε ακόμη.
Ετσι, υπό μία έννοια, το συνέδριο που οργανώνεται από το Πανεπιστήμιο Αθηνών δεν έρχεται ούτε αργά ούτε νωρίς. Αν είχε γίνει πιο πριν, η διάχυτη ακόμη συγκινησιακή φόρτιση θα είχε ίσως υπερκεράσει τη θεωρητική αυστηρότητα που οφείλει να χαρακτηρίζει την προβληματική γύρω από μια Αριστερά που ψάχνεται δίχως ακόμη να βρίσκεται. Αν όμως γινόταν αργότερα, οι ζωντανές μνήμες του Νίκου Πουλαντζά θα είχαν ίσως αρχίσει να γίνονται πιο αχνές και ακαθήλωτες, έτσι ώστε η ανάλυση της σκέψης του να κινδυνεύει να εκτραπεί προς την κατεύθυνση μιας «φιλολογικής» ερμηνείας των νοηματικών προϊόντων μιας οριστικά απελθούσας εποχής. Και έτσι θα ήταν πιο δύσκολο να διαφανεί η επικαιρότητα αλλά και η σημερινή σημασία του πολυεπίπεδου έργου του έλληνα στοχαστή. Το θεμελιώδες πρόβλημα της δημοκρατικής σοσιαλιστικής στρατηγικής στο οποίο είχε επικεντρώσει το έργο του θα είχε ίσως την τάση να τοποθετηθεί απλώς στη «θέση» του, ανάμεσα στις μείζονες συμβολές στη μεγάλη ευρωπαϊκή παράδοση των σοσιαλιστικών ιδεών. Και δεν θα γινόταν σαφές ότι το ίδιο αυτό πρόβλημα, που διαπερνά με τέτοια αγωνία και ενάργεια τις σελίδες του Πουλαντζά, είναι ακριβώς και εκείνο που μας απασχολεί και οφείλει να μας απασχολεί και σήμερα.
Το συνέδριο έχει τίτλο «Η πολιτική σήμερα» και θα ξεκινήσει την Τετάρτη 29 Σεπτεμβρίου στο Παλαιό Αμφιθέατρο της Ιατρικής. Την Οργανωτική Επιτροπή του συνεδρίου συγκροτούν ο ακαδημαϊκός Αριστόβουλος Μάνεσης (πρόεδρος) και οι κκ. Α. Ρήγος, Κ. Τσουκαλάς, Α. Φατούρος και Δ. Χαραλάμπης. Κατά την εναρκτήρια εκδήλωση χαιρετισμό θα απευθύνει ο πρωθυπουργός κ. Κ. Σημίτης.
* Υπό την προεδρία της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών κυρίας Λούκας Κατσέλη θα διεξαχθεί η πρώτη συνεδρία της Πέμπτης που έχει τίτλο «Παγκοσμιοποίηση». Στο θέμα θα τοποθετηθούν με ομιλίες τους οι Samir Amin, Κώστας Βεργόπουλος, Richard Cloward και Frances Fox Piven, καθηγητές στα πανεπιστήμια της Κολούμπια και της Νέας Υόρκης αντιστοίχως. Υπό την προεδρία του κ. Μιχάλη Σπουρδαλάκη θα μιλήσουν οι Leo Panitch, καθηγητής στο York University του Τορόντο, Δ. Χαραλαμπάκης και Emir Sader, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ρίο ντε Τζανέιρο.
* «Κράτος και πολιτική» είναι ο τίτλος της απογευματινής συνεδρίας που θα διεξαχθεί υπό την προεδρία του κ. Ν. Διαμαντούρου. Θα μιλήσουν οι: Stanley Aronowitz, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, Bob Jessop, καθηγητής στο Lancaster University, και Robin Blackburn, συγγραφέας και διευθυντής του έγκριτου περιοδικού «New Left Review». Υπό την προεδρία του κ. Χρ. Λυριντζή θα μιλήσουν ο Giuseppe Vacca, εκπρόσωπος του Ινστιτούτου Γκράμσι, και ο διευθυντής του περιοδικού «Πολίτης» κ. Αγγελος Ελεφάντης.
* Υπό την προεδρία του κ. Α. Ρήγου θα διεξαχθεί η πρώτη συνεδρία της Παρασκευής με θέμα «Πέραν της μαρξιστικής θεωρίας». Στη διάρκειά της θα μιλήσουν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Παρισιού VIII Jean Marie Vincent καθώς και οι Π. Νούτσος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Βούλα Τσινόρεμα, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, και Anne Legare, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Κεμπέκ. Στη συνέχεια, υπό την προεδρία του κ. Δ. Χαραλάμπη, θα μιλήσουν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μπουένος Αϊρες Emilio De Ipola και οι κκ. Κ. Ψυχοπαίδης, Κ. Δοξιάδης και Γ. Βέλτσος.
* «Νίκος Πουλαντζάς, 1936-1979» είναι ο τίτλος της απογευματινής συνεδρίας της Παρασκευής που θα διεξαχθεί υπό την προεδρία του κ. Κ. Τσουκαλά. Στη διάρκειά της θα μιλήσουν η καθηγήτρια Φιλοσοφίας Christine Buci-Glucksman, η Anne Legare, η σύζυγος του Πουλαντζά συγγραφέας Annie Leclerc καθώς και οι Ν. Δημάδης, Φ. Ηλιού, Ν. Κούνδουρος, Θ. Πάγκαλος, Τ. Πατρίκιος και Γ. Στεφανίδης.
* Ο καθηγητής και ευρωβουλευτής κ. Δ. Τσάτσος θα προεδρεύσει στην πρώτη συνεδρία του Σαββάτου με θέμα «Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και δημοκρατία». Σχετικές ομιλίες θα αναπτύξουν οι Manuels Castells, Martin Carnoy, καθηγητές στα πανεπιστήμια Berkeley και Stanford αντιστοίχως, καθώς και οι Chantal Mouffe, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Wenstminster, Donald Swartz, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Carleton της Οτάβας, καθώς και ο George Ross, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Brandeis της Βοστώνης. Στη συνέχεια θα μιλήσουν πάνω στο ίδιο θέμα ο Michel Miaille, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο 1 του Μονπελιέ, οι Etienne Balibar και Georges Labrica, καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Χ του Παρισιού, καθώς και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου 8 του Παρισιού Michael Lowy.
* Οι εργασίες θα λήξουν το Σάββατο το απόγευμα με τη συζήτηση που θα διεξαχθεί υπό την προεδρία του κ. Γ. Παπαδημητρίου με θέμα «Πολιτική και Αριστερά. Απολογισμοί και προοπτικές».
Ο κ. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
