Είναι γνωστό ότι η αίσια έκβαση της Επανάστασης του ’21 που γιορτάζουμε σήμερα οφείλει πολλά στους Ευρωπαίους εκείνους που θεωρούσαν τους κατοίκους της Ελλάδας απογόνους των αρχαίων Ελλήνων. Υπήρχαν βέβαια και κάποιοι άλλοι που πίστευαν ότι οι ραγιάδες ήταν πονηροί και απολίτιστοι Ανατολίτες και ότι δεν είχαν καμιά σχέση με τους Αθηναίους της εποχής του Περικλή. Αλλωστε και ανάμεσα στους ίδιους τους Νεοέλληνες η ιδέα ότι ήταν απόγονοι του Επαμεινώνδα, του Θρασύβουλου, του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα, του Τιμολέοντα, του Μιλτιάδη, του Θεμιστοκλή και του Λεωνίδα μνημονεύω όσους ονομάτισε ο Υψηλάντης στην επαναστατική του διακήρυξη που κυκλοφόρησε στο Ιάσιο τον Μάρτιο του 1821 δεν είχε για πολλούς αιώνες ευρεία διάδοση. Χρειάστηκε χρόνος για να τους γίνει συνείδηση, όταν μάλιστα μια ηγετική τους ομάδα δεν έβλεπε με καλό μάτι την εθνική αυτή αφύπνιση, που την είχε προκαλέσει η… καταραμένη Δύση.
Από τους επαναστατημένους Ελληνες σίγουρα ελάχιστοι ήταν εκείνοι που μπορούσαν να διαβάσουν και να κατανοήσουν Ομηρο, Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, αρχαίους τραγικούς, Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Ετσι τα αρχαία μάρμαρα ήταν τα μόνα που τους μιλούσαν άμεσα για τους προγόνους τους και γι’ αυτό, ως πολύτιμα κειμήλια, νοιάζονταν γι’ αυτά ακόμη και στις δύσκολες στιγμές του απελευθερωτικού τους αγώνα.
Είναι πραγματικά συγκινητικές οι προσπάθειες της επαναστατημένης Ελλάδας να διασώσει τα προγονικά λείψανα και να περιορίσει κατά το δυνατόν την καταστροφή τους. Είναι χωρίς προηγούμενο ένα έθνος, του οποίου διακυβευόταν η ίδια η ύπαρξη, όχι μόνο να φροντίζει για την επιτυχή έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων και για την επίλυση μύριων προβλημάτων εντός και εκτός της επαναστατημένης χώρας, αλλά συγχρόνως να μεριμνά και για τα λείψανα της πολιτιστικής του κληρονομιάς. Το 1821 οι Ελληνες πολιορκούν τους Τούρκους στην Ακρόπολη. Τα μνημεία του ιερού βράχου κινδυνεύουν και γι’ αυτό η Προσωρινή Διοίκηση ζητά από τον αρχηγό του πυροβολικού συνταγματάρχη Voutier να πάρει όλα τα αναγκαία μέτρα για να τα προστατέψει! Στην ίδια στρατιωτική επιχείρηση λέγεται ότι συνέβη και ένα πρωτάκουστο περιστατικό με πρωταγωνιστή σύμφωνα με ορισμένους τον Κυριακό Πιττάκη, που διακρίθηκε στη συνέχεια ως αρχαιολόγος, σύμφωνα με άλλους τον θρυλικό Οδυσσέα Ανδρούτσο, που αποδεδειγμένα ήταν αρχαιόφιλος. Οι πολιορκημένοι Τούρκοι, έχοντας έλλειψη από μολύβι, απαραίτητο για την κατασκευή βλημάτων, κατέστρεφαν τα μάρμαρα της Ακρόπολης αποσπώντας το από τους σιδερένιους συνδέσμους με τους οποίους συνδέονταν μεταξύ τους τα διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη των κτιρίων. Ο Ανδρούτσος (ή ο Πιττάκης), για να σωθούν οι αρχαιότητες, φροντίζει να προμηθευτεί ο εχθρός με μολύβι! «Μπρε, μη χαλάτε, παληότουρκοι, ταρχαία και σας στέλλω εγώ μολύβι για μπάλλαις» φέρεται να διεμήνυσε ο Ανδρούτσος στους Οθωμανούς.
Το 1824 και ενώ η Επανάσταση είχε θεριέψει για τα καλά, επαναδραστηριοποιείται και η Φιλόμουσος Εταιρεία. Είχε ιδρυθεί το 1813 με σκοπό, ανάμεσα στα άλλα, τη σωτηρία και ανάδειξη των αρχαίων λειψάνων, αλλά με το ξέσπασμα της Επανάστασης είχε αναστείλει τη δράση της. Τώρα και ενώ οι μάχες μαίνονταν παντού, κάνει ενέργειες για να στήσει Μουσείο πάνω στην Ακρόπολη και μάλιστα στο Ερέχθειο! Ο ίδιος ο Ανδρούτσος μαζί με τον οπλαρχηγό Γκούρα προθυμοποιούνται να βοηθήσουν στο εγχείρημα αυτό, το οποίο όμως τελικά δεν πρόλαβε να πραγματοποιηθεί. Η Επανάσταση αρχίζει να μη πηγαίνει καλά και το 1826 τα στρατεύματα του Κιουταχή πολιορκούν την Ακρόπολη. Την επόμενη χρονιά, στα τέλη Απριλίου, ο αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού R. Church ζητά από τους πολιορκημένους Ελληνες της Ακρόπολης να παραδοθούν. Ανάμεσα στα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί για να τους πείσει είναι ότι «τα μνημεία της παλαιάς Ελλάδος περιπόθητα εις τον πολιτισμένον Κόσμον» πρέπει «να σωθώσιν από τον όλεθρον του πολέμου…»! Αυτό προκαλεί αντιδράσεις στους πολιορκημένους που είχαν αποφασίσει να σκοτωθούν και να μην παραδοθούν στους Τούρκους. Δεν μπορούν να δεχτούν εύκολα ότι χάνουν «την δόξαν διά να μη χαθώσιν αι αρχαιότητες»!
Θα περίμενε κανείς ότι οι κίνδυνοι των στρατιωτικών επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης θα σταματούσαν ή τουλάχιστον θα περιόριζαν τις αρχαιοκαπηλικές δραστηριότητες. Αυτό όμως δεν συνέβη και οι υπεύθυνοι του Αγώνα, ενώ οι μάχες μαίνονταν, παίρνουν πρόσθετα μέτρα για τη διαφύλαξη των αρχαίων. Το 1825 ο τότε υπουργός Εσωτερικών, ο γενναίος Παπαφλέσσας, προστάζει να μαζεύονται οι αρχαιότητες στα σχολεία. Ετσι τα αρχαία θα σώζονται και επιπλέον θα αποκτήσει «παν σχολείον το Μουσείον του… διά την γνώρισιν της δεξιότητος των προγόνων μας»! Αξίζει νομίζω να μνημονευτεί και η διάταξη που οι επαναστατημένοι Ελληνες συμπεριέλαβαν στο νέο τους καταστατικό χάρτη το 1827, λίγους δηλαδή μήνες πριν κερδίσουν την πολυπόθητη ελευθερία τους. «Ο Διοικητής χρεωστεί να φροντίζη να μη πωλώνται ή να μη μεταφέρωνται εκτός της Επικρατείας αι Αρχαιότητες».
Ο κ. Μιχάλης Τιβέριος είναι καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
