Γνωρίζω πως καμία απάντηση δεν είναι από μόνη της αρκετή για να εξηγήσει τον πόλεμο στη Νέα Γιουγκοσλαβία. Συχνά είναι ατελέσφορη η αναζήτηση της κύριας αιτίας της επέμβασης, αφού πάντα υπάρχει ένα πλέγμα λόγων, συνειδητών ή ασυνείδητων, και πάντα υπάρχουν τα απρόβλεπτα και απρόσμενα γεγονότα που εμπλουτίζουν και ανακατευθύνουν το αρχικό πλέγμα των λόγων. Θα ήθελα όμως να φέρω στο προσκήνιο των προβληματισμών που ήδη έχουν αναπτυχθεί, έναν παράγοντα που η δυναμική του πιστεύω πως είναι σημαντική στη διαμόρφωση του αναφερθέντος πλέγματος, κι αυτός είναι η τεχνολογία.
Ενώ υπάρχει μια πλούσια βιβλιογραφία για τα ειδοποιά γνωρίσματα της σύγχρονης τεχνολογίας, αυτής που αποκαλείται τεχνολογία πληροφοριών, εν τούτοις φαίνεται πως ο άνθρωπος δεν έχει ακόμη συνειδητοποιήσει τη φύση της, παρά το ότι όλοι αναγνωρίζουν πως είναι αυτή ο πρωταγωνιστής του πολέμου. Ας θυμηθούμε λοιπόν πως το πέρασμα από τον Μεσαίωνα στη νεωτερική εποχή εγκαινιάζεται με μια σημαντική αλλαγή στην ιδέα για την τεχνική. Ο κόσμος από πεπερασμένη και ιεραρχικά διατεταγμένη ολότητα συλλαμβάνεται από τον ανθρώπινο στοχασμό αρχικά ως «σύμπαν υποστασιοποιημένης γεωμετρίας» και πολύ γρήγορα ως «σύμπαν σωματιδιακής συνθέσεως», όπως γλαφυρότατα μας πληροφορεί ο Αλεξάντρ Κουρέ.
Το σύγχρονο πρότυπο
Αυτή η νέα κοσμοαντίληψη μεταφέρει το ανθρώπινο ενδιαφέρον από τη θεωρία στην πρακτική και αναδεικνύει τον «μηχανικό – εφευρέτη» σε πρότυπο του σύγχρονου ανθρώπου. Το κέντρο βάρους μετατοπίζεται από τη σοφία στην ωφελιμότητα και η δημιουργία, από μετατροπή της φύσης, γίνεται δημιουργία εκ του μηδενός, συνεχής αναζήτηση καινοφανών τρόπων του σκέπτεσθαι. Η πειθαρχημένη ανθρώπινη γνώση, δηλαδή η επιστήμη, ενσωματώνεται στην τεχνική, γίνεται τεχνολογία, και ως τεχνολογία πια παράγει τον δικό της ορθό-λόγο.
Στην τεχνολογία των πληροφοριών η τεχνολογική ορθο-λογικότητα ενσωματώνει συνεχώς και περισσότερη ανθρώπινη νόηση, μετατρέποντας την εγκιβωτισμένη σ’ αυτήν δημιουργικότητα σε ισχύ. Η σύγχρονη τεχνολογική ισχύς μπορεί να οργανώνει, να προγραμματίζει, να ελέγχει και να ενημερώνει επιλεκτικά, πέραν χωροχρονικών περιορισμών, ηθικά αδιάφορη απέναντι στις οποιεσδήποτε σκοπιμότητες. Αυτή η τεχνολογική ορθολογικότητα δεν αναφέρεται μόνο στον υλικό κόσμο αλλά και στις μεθόδους οργάνωσης και διοίκησης όλων των κοινωνικών συστημάτων. Είναι μάλιστα αυτή ακριβώς η μορφή της τεχνολογίας που επηρεάζει όλες τις κοινωνικές θεσμίσεις και τα ανθρώπινα υποκείμενα. Αναφέρομαι στη διάταξη των εργασιακών καθηκόντων, στην κατανομή και στο περιεχόμενο των ρόλων, στις κανονιστικές διατάξεις που διευθετούν τις συνθήκες εργασίας στις σύγχρονες οργανώσεις.
Η καθαρή δημιουργικότητα, ως ενέργεια του νου, είναι πρόξενος απόλαυσης, αλλά όταν η δημιουργικότητα εντάσσεται στην τεχνολογία, δηλαδή υποτάσσεται στην ανάγκη, τότε η απόλαυση μετατρέπεται σε ηδονή. Ολα τα κοινωνικά συστήματα υπακούουν στη δίψα για κυριαρχία στην οποία τα οδηγεί η αίσθηση της ηδονής και η ορθολογικότητα με τις οποίες τα εμποτίζει η τεχνολογία. Η εμπειρία της ηδονής επιτείνει τη δίψα για κυριαρχία, ώσπου οι άνθρωποι που ηγούνται στα τεχνολογικώς προωθημένα κοινωνικά συστήματα να χάσουν την αίσθηση της πραγματικότητας, θεωρώντας τον εαυτό τους κύριο των παιγνίων της εξουσίας. Το τίμημα είναι να απολέσουν την ψυχή τους σαν σύγχρονοι Φάουστ, αφού δεν συναισθάνονται πως αντιμετωπίζουν δυνάμεις που τους υπερκερνούν. (Μήπως σ’ αυτήν τη θέση έχουν βρεθεί τα ηγετικά στελέχη της Δύσης;)
Βεβαίως υπάρχουν κέντρα αποφάσεων που ελέγχουν την τεχνολογία, άρα, θα ισχυριζόταν κάποιος, η τεχνολογία είναι ουδέτερη και ο άνθρωπος ευθύνεται για τη χρήση της. Θα έλεγα καλύτερα πως ο άνθρωπος ευθύνεται για τον προσανατολισμό της. Από τη στιγμή που η τεχνολογία επενδύεται με σκοπό, είναι δύσκολο να επηρεασθεί η ισχύς που αυτή αναπτύσσει.
Δεν επιχειρείται εν προκειμένω η ενοχοποίηση της τεχνολογίας αλλά η κατανόηση της λογικής της. Υπ’ αυτό το πρίσμα θα πρέπει να διευκρινισθεί πως για να παράγεται «δημιουργική τεχνολογία», δηλαδή τεχνολογία ικανή να μορφοποιεί τις βασικές διεργασίες της ανθρώπινης νόησης, όπως εκείνη που παράγεται στις χώρες που βρίσκονται στην πρωτοπορία του τεχνολογικού πολιτισμού, και όχι για να κατασκευάζεται «τεχνολογία αντιγραφής», όπως εκείνη που παρατηρούμε σε πολλές χώρες του σύγχρονου κόσμου καθώς και στη δική μας, θα πρέπει να υπάρχουν κέντρα αποφάσεων συμβατά με τη δική της ορθολογικότητα. Η «δημιουργική τεχνολογία» εσωκλείει δημιουργική ισχύ που σπρώχνει για να εκφρασθεί και θα βρει τρόπους να το πράξει, εκτός αν υπάρξει αντίπαλο δέος που θα εξαναγκάσει τους ιθύνοντες των κέντρων αποφάσεων, όχι σε ακύρωση της δημιουργικής ώθησης της τεχνολογίας, αλλά σε τροποποίηση του προσανατολισμού της.
Οι δημιουργοί της δεν είναι οι μοναχικοί επιστήμονες, αλλά τα μεγάλα ερευνητικά κέντρα που ελέγχουν την τεχνολογία. Δεν ήταν ο Οπενχάιμερ ο δημιουργός της ατομικής βόμβας, αλλά το κέντρο ερευνών του Λος Αλαμος, της αμερικανικής κυβέρνησης, που τον είχε υπό τις διαταγές του. Το ερευνητικό κέντρο θα δοκιμάσει την τεχνολογική καινοτομία γιατί έτσι δικαιώνεται το ίδιο. Το ΝΑΤΟ και η αμερικανική κυβέρνηση υπακούουν στα κελεύσματα αυτών των κέντρων.
Ελλειμμα αρετής και παιδείας
Πέραν όμως αυτού, η τεχνολογία των πληροφοριών διαδίδεται ταχύτατα και μετατρέπει την ουσία της δημιουργικότητας. Από ανάδειξη νέων μορφών στο «είναι», καθίσταται επινόηση, διανοητική λύση προβλημάτων. Η εξεύρεση ενός νέου προγράμματος που επιταχύνει την πληροφορία δεν απαιτεί συναισθηματική διέγερση, αλλά ερεθισμό της έλλογης σκέψης. Η νέα τεχνολογική ορθολογικότητα συνδέεται με το αόρατο του χρήστη, την ταχύτητα της πληροφορίας, την ακρίβεια της διαδικασίας, την απογύμνωση των στόχων από το υλικό τους αντίκρισμα. Αυτή η λογική διεισδύει σε όλα τα κοινωνικά συστήματα, διαμορφώνοντας τον νέο τύπο ανθρώπου. Καλός γιατρός, δάσκαλος, δημοσιογράφος, είναι εκείνος που επεξεργάζεται γρήγορα πληροφορίες, που αδιαφορεί για το ανθρώπινο υποκείμενο, που μετατρέπεται σε Νάρκισσο, καθώς μεθά με τις επινοήσεις του. Τέλος, καλός στρατιώτης (πρότυπο του Αμερικανού που βομβαρδίζει το κομβόι με τους πρόσφυγες) είναι εκείνος που πατά γρήγορα τα τεχνολογικά κουμπιά, που δεν νοιάζεται για το περιεχόμενο του στόχου, που επινοεί νέες μεθόδους ευθυβολίας.
Η δημιουργικότητα που εγκλείεται στην τεχνολογία, αφού απορρέει και συνδέεται με την ανθρώπινη σκέψη, θα έπρεπε, σύμφωνα με την αριστοτελική διδασκαλία, να είναι η ενέργεια που θα ταυτιζόταν με την ευτυχία. Μια τέτοια όμως ενέργεια του νου, μας λέει ο αρχαίος σοφός στα Ηθικά Νικομάχεια, φέρνει ευδαιμονία μόνον όταν συνοδεύεται από την αρετή. Ειδάλλως, παραμένει ενέργεια που προκαλεί «αισχρή ηδονή», αφού δεν εξυπηρετεί τη ζωή και την ανθρώπινη τελείωση. Ο πόλεμος στη γειτονική χώρα πιστοποιεί πως υπάρχει έλλειμμα αρετής στον σύγχρονο κόσμο, δηλαδή έλλειμμα παιδείας.
Η κυρία Ιωάννα Τσιβάκου είναι κοινωνιολόγος, σύμβουλος οργανωσιακής συμπεριφοράς και ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
