1. Τώρα που πάει καλά η μεγάλη Εκθεση για την Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία (στην «Τεχνόπολη», Πειραιώς 100), αξίζει να απομονώση κανείς μερικές απ’ τις «παράξενες» πλευρές της κοινωνικής ζωής στην αρχαία Ελλάδα – όπως υποδηλώνονται και στην Εκθεση.
Τέτοια είναι λόγου χάρη η μανία των Αρχαίων να αποτυπώνουν στην πέτρα όλα τα συμβατικά στοιχεία κατασκευής των δημοσίων έργων. Εδώ είναι που «ό,τι γράφει, δέν ξεγράφει» – τέρμα τα σβησίματα κι οι πονηρές διορθώσεις: Οι αρχαίες επιγραφές που εκτίθενται στο Γκάζι είναι ένα περιβόλι διαχειριστικής διαφάνειας!
Ολες οι Προκηρύξεις διαγωνισμών κι οι Προδιαγραφές, καθώς και οι Συμβάσεις, δημοσιοποιούνταν κατα… φυσικόν τρόπο πάνω σε μαρμάρινες στήλες. Και νά ‘θελες να τις αποφύγης, σκόνταφτες απάνω τους. Το ίδιο κι οι Απολογισμοί Δαπανών, μετα την κατασκευή του έργου. Επιτρέψτε μου λοιπόν να σας ξεναγήσω λίγο σ’ αυτόν τον (πάντα επίκαιρο) χώρο – όπως με ξενάγησαν κι εμένα ο Διευθυντής του Επιγραφικού Μουσείου κ. Κριτζάς, καθώς κι οι άξιες συνεργάτιδές-του κα Καράπα και κα Τσούλη.
2. Οι τεχνικές Προδιαγραφές είναι πάντοτε λεπτομερέστατες. Τόσο, που διερωτώμαι τί αφορμές θα μπορούσαν να βρούν οι αρχαίοι εργολήπτες για να διευρύνουν κάπως το κέρδος τους. Στον 200 μέτρων μήκους υπόνομο του Ιερού του Αμφιαράου στον Ωρωπό δίνεται η κοντινή πηγή των υλικών, και περιγράφονται λεπτομερώς όλες οι κατεργασίες των λίθων, οι συναρμώσεις και τα φινιρίσματα. Κι η τιμή μονάδος; Εξη δραχμές την τετραποδία (1,20 μ.) τελειωμένου έργου. Για δέ την προθεσμία αποπεράτωσης, προσέξτε μια λεπτομέρεια: Τόσες μέρες μετά την είσπραξη των χρημάτων – το Δημόσιο δέν καταδεχόταν να παίρνει δανεικά απ’ τον εργολάβο. Πολύ δε λιγότερο που οι περισσότεροι απ’ αυτούς δέν ήσαν κάν πολίτες – ήσαν μέτοικοι (κάτι μας θυμίζει αυτό…).
Ερχομαι τώρα στην Τεχνική Προδιαγραφή ενός απ’ τα μεγαλύτερα χρηστικά κτίρια της αρχαιότητας, το οποίο είχε χτισθή στο λιμάνι της Ζέας, και προοριζόταν για αποθήκη των εξαρτημάτων των πολεμικών πλοίων της Αθήνας που ελλιμενίζονταν στους νεωσοίκους της Ζέας. Ενα κτίριο δεκαοκτώ μέτρων πλάτους, εκατόν τριάντα μέτρων μήκους και δώδεκα μέτρων ύψους.
Οι επιγραφές που εκτίθενται στην «Τεχνόπολη» δεν είναι κάν η Σύμβαση του έργου. Είναι ίσως μόνον η Προκήρυξη του διαγωνισμού, η οποία περιλαμβάνει τόσο ακριβείς λεπτομέρειες, ώστε οι σημερινοί μελετητές μπόρεσαν να συντάξουν πλήρη σχέδια του κτιρίου – μαζύ και με την (πρωτότυπη για την εποχή) ξύλινη στέγη του. Οταν πρίν απο δεκαπέντε χρόνια, στη βορειανατολική πλευρά του λιμένος της Ζέας, βρέθηκαν τα θεμέλια ενος επιμήκους κτίσματος, οι αρχαιολόγοι κι οι αρχιτέκτονες είδαν με κατάπληξη να επαληθεύωνται οι διαστάσεις που προβλέπονταν απ’ τη μαρμάρινη στήλη της «Σκευοθήκης του Φίλωνος». Ενος κτιρίου χρηστικού, αλλα και μνημειακού – ως συμβόλου της ναυτικής κυριαρχίας των Αθηνών – του οποίου συνεχή μνείαν θα κάνουν οι αρχαίοι συγγραφείς. (Και μια λεκτική σύμπτωση/σύσταση: Ο δεύτερος αρχιτέκτονας της προμελέτης του έργου λεγόταν Ευθύδομος – πώς θα μπορούσε να είναι Λοξίδομος…).
Οι επιγραφές-μας όμως αφορούν και μεταλλικά στοιχεία, δείχνοντας έτσι και την εξαιρετική πρόοδο των αρχαίων Ελλήνων στη μεταλλουργία και τη μεταλλοτεχνία. Ετσι λ.χ., για να επιτευχθή η σύνδεση των σφονδύλων των κιόνων κατα τον κατακόρυφο άξονά-τους (επιτρέποντας την περιστροφή του υπερκείμενου σφονδύλου πάνω στον υποκείμενο), χρησιμοποιούνταν «πόλοι» απο κρατέρωμα (μπρούντζο), στηριγμένοι μέσα σε πλατύτερα «εμπόλια».
Εδώ, βέβαια, ο εργολήπτης δέν είναι μέτοικος – είναι πολίτης. Οπως φυσικά και ο «εγγυητής», του οποίου το λειτούργημα προβλεπόταν σε κάθε σύμβαση.
3. Αλλ’ άς πάμε λίγο και στους Απολογισμούς των δημοσίων έργων – την πιό «λεπτή» πλευρά της επιζητούμενης διαφάνειας. Ας πάρουμε το παράδειγμα των μηνιαίων λογαριασμών για την κατασκευή της Θόλου της Επιδαύρου (στο πάνσεπτο ιερό του Ασκληπιού). Στη σχετική επιγραφή δίνονται απίστευτες λεπτομέρειες καταβολών (δραχμή προς δραχμή) προς μια πλειάδα προσώπων (τεχνιτών, εργατών, προμηθευτών, επιβλεπόντων, υπεργολάβων). Αλλα και πλήθους προστίμων που πέφταν σύννεφο για κακοτεχνίες και για καθυστερήσεις! Κι όλα τούτα μαζύ με το όνομα του ανα μήνα υπευθύνου για τον έλεγχο, εκπροσώπου της βουλής. (Κοντολογής, ήταν αυτό που έλεγα σε μια πρόσφατη επιφυλλίδα μου «δημόσια έργα – δημόσια ευθύνη»).
Ανάλογης λεπτομερειακότητας ειναι κι οι λογαριασμοί μιάς φάσης κατασκευής του Ερεχθείου. Οι περισσότεροι τεχνίτες είναι κι εδώ μέτοικοι (ή και ξένοι), οι εργασίες-τους μνημονεύονται με ακρίβεια – καθώς και οι αμοιβές τους, μέχρις οβολού.
Επιτρέψτε-μου εδώ και μια (φρονηματιστική, θα την έλεγα) γλωσσική παρατήρηση: Στον 81ο στίχο της εκτιθέμενης επιγραφής συναντάμε τη λέξη «υπουργός», η οποία σημαίνει ό,τι κι η ετυμολογία της: Τον βοηθητικό εργάτη – τον χειρώνακτα! Ετσι θα τους θέλαμε και τους δικούς-μας Υπουργούς, μ’ ανασκουμπωμένα μανίκια. Οπως άλλωστε το υποδηλώνει (μέχρι σήμερα ακόμη) κι η κυπριακή λέξη «υπουρκεύγω», δηλαδή καταπιάνομαι σε μια δουλειά χειρωνακτική. Ανάλογο μάλιστα ήταν και το παράπονο μιας μάννας μυτιληνιάς προς τον κανακάρη-της τον γλύπτη: «Υπουργό σε ήθελα γυιέ μου, κι εσύ μού ‘γινες ‘πουργός». (Καμαρώστε εμμονήν αρχαίων λέξεων και εννοιών, που χαντακώθηκαν απ’ την λογιωτατική λαίλαπα…).
4. Αφησα τελευταίο το σπουδαιότερο. Πάτε στην «Τεχνόπολη» να ιδήτε με τα μάτια-σας την πρώτη στην Ιστορία σύμβαση Β.Ο.Τ. (Build, Operate and Transfer) με αυτοχρηματοδότηση απ’ τον Εργολάβο, και αποζημίωσή-του με εκμετάλλευση του έργου για δέκα χρόνια: Πρόκειται για μια αποξήρανση λίμνης στην Εύβοια, τον 4ο π.Χ. αιώνα…
Ενας Πολιτισμός είναι λειψός (έως απάνθρωπος) χωρίς την Οικονομία-του και την Τεχνολογία του. Και αναμένω την ανασύνταξη των βιβλίων διδασκαλίας της αρχαιοελληνικής Ιστορίας στα Σχολειά μας.
Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.
