Κοντά στις ακτές του Τορωναίου Κόλπου στη Χαλκιδική, πάνω σε δύο λόφους που δεσπόζουν στην περιοχή, βρίσκονται τα ερείπια μιας σημαντικής αρχαίας πόλης. Πρόκειται για την Ολυνθο, την ονομαστή πρωτεύουσα των Χαλκιδέων, που από τις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αι. π.Χ. και ως την καταστροφή της από τον Φίλιππο το 348 π.Χ., ήταν το σημαντικότερο οικονομικο-στρατιωτικό κέντρο της περιοχής. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο την πόλη την είχαν ιδρύσει οι Βοττιαίοι, που αρχικά ζούσαν στην Πιερία, αλλά τους έδιωξαν από εκεί οι Μακεδόνες στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. και αυτοί κατέφυγαν στη Χαλκιδική. Ωστόσο οι Βοττιαίοι δεν φαίνεται να ήταν οι πρώτοι κάτοικοι της Ολύνθου, αφού η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε στον νότιο λόφο της αρχαίας πόλης λείψανα από έναν οικισμό της 3ης χιλιετίας π.Χ.
Μια μεγάλη καταστροφή γνωρίζει η πόλη το 479 π.Χ. Ο πέρσης στρατηγός Αρτάβαζος, μετά τη συντριβή του περσικού στόλου στη Σαλαμίνα, έχοντας καλύψει με επιτυχία τη φυγή του Ξέρξη, του Μεγάλου Βασιλιά, από τη νότιο Ελλάδα ως τον Ελλήσποντο, επιστρέφει και πολιορκεί την Ολυνθο. Είχε σοβαρές ενδείξεις ότι οι Ολύνθιοι ετοιμάζονταν να αποτινάξουν τον περσικό ζυγό. Η πόλη δεν αντέχει στην πολιορκία, πέφτει στα χέρια των Περσών και οι κάτοικοί της σφαγιάζονται. Το 432 π.Χ., στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο βασιλιάς των Μακεδόνων Περδίκκας Β’, πείθει τους κατοίκους πολλών παραθαλάσσιων πόλεων της Χαλκιδικής να αποστατήσουν από την Αθηναϊκή Συμμαχία, να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να έλθουν να εγκατασταθούν στην Ολυνθο.
Η πόλη γνωρίζει μεγάλη ακμή, γίνεται η πρωτεύουσα του Κοινού των Χαλκιδέων μιας ομοσπονδίας πόλεων της Χαλκιδικής, που η διοίκησή τους βασιζόταν στις αρχές της ελευθερίας, της ισοπολιτείας και του αμοιβαίου σεβασμού και λόγω της πληθυσμιακής της αύξησης απλώνεται και στον βόρειο λόφο. Η ραγδαία ανάπτυξη της Ολύνθου μοιραία την έφερε σε σύγκρουση με τον Φίλιππο, τον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που δεν μπορούσε να ανεχθεί την παρουσία δύναμης στα μέρη του, ικανής να αμφισβητήσει την παντοδυναμία του. «Ή εγώ θα κατοικώ στη Μακεδονία ή εσείς» είπε στους Ολυνθίους, όταν βρισκόταν μόλις περίπου οκτώ χιλιόμετρα έξω από τα τείχη της πόλης τους. Για τη σωτηρία της Ολύνθου ο Δημοσθένης εκφωνεί με πάθος στην Εκκλησία του αθηναϊκού Δήμου τους τρεις πύρινους «Ολυνθιακούς» του. Προσπαθεί να πείσει τους συμπατριώτες του ότι ο πόλεμος στο βόρειο Αιγαίο είναι ζωτικής σημασίας για τα συμφέροντά τους. Αν η Ολυνθος έπεφτε στα χέρια του Φιλίππου, ο τελευταίος θα γινόταν πλέον πανίσχυρος και ακατανίκητος. Οι Αθηναίοι όμως δεν είχαν συνειδητοποιήσει το μέγεθος του κινδύνου που διέτρεχαν και αντέδρασαν μάλλον χαλαρά. Ετσι ο Φίλιππος το 348 π.Χ. καταλαμβάνει την Ολυνθο, την ισοπεδώνει και πουλά τους κατοίκους της ως δούλους. Η πόλη δεν θα ξαναπαρουσιαστεί ποτέ πια στο ιστορικό προσκήνιο.
Τα σπίτια και οι άλλοι χώροι
Αυτή την τόσο σημαντική αρχαία πόλη έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Πιο συγκεκριμένα από το 1928 ως το 1938 και για τέσσερις ανασκαφικές περιόδους, ο αμερικανός καθηγητής D. Μ. Robinson αποκάλυψε κάτω από τα χαλάσματα που προκάλεσαν οι στρατιώτες του Φιλίππου ένα μεγάλο μέρος της αρχαίας Ολύνθου. Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη, συστηματική ανασκαφή που έγινε σε ολόκληρο τον ηπειρωτικό βορειοελλαδικό χώρο. Οι ανασκαφές αυτές μας γνώρισαν ότι η πόλη ήταν έξοχα σχεδιασμένη με φαρδείς δρόμους και διέθετε θαυμάσιο υδρευτικό και αποχετευτικό σύστημα. Στον βόρειο λόφο μεγάλοι οριζόντιοι και κάθετοι δρόμοι όριζαν οικοδομικά τετράγωνα διαστάσεων περίπου 86Χ36 μ., στο καθένα από τα οποία είχαμε 10 κατοικίες. Τα σπίτια αυτά, σχεδόν τετράγωνα, με πλευρά γύρω στα 17 μ., ήταν καλοκτισμένα, σε ένα τμήμα τους έφεραν και δεύτερο όροφο, ενώ μερικά είχαν και μωσαϊκά δάπεδα με εικονιστικές παραστάσεις, από τα παλιότερα γνωστά του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Αποκαλύφθηκε επίσης ένα σημαντικό μέρος της σκευής τους, όπως λουτήρες, πύραυνοι (=μαγκάλια) και διάφορα, ποικίλης χρήσης, οικιακά σκεύη. Ολα αυτά, σε συνδυασμό και με το σημαντικό μέγεθος των οικιών αυτών, βεβαίωναν ότι ο αγροτικο-κτηνοτροφικός πληθυσμός της Ολύνθου ευημερούσε. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε και κάτι άλλο. Τα σπίτια της Ολύνθου έχουν αποκαλυφτεί πάνω από 100 είναι συχνά ίδιων διαστάσεων και διακρίνονται από ένα, σε γενικές γραμμές, παρόμοιο σχέδιο. Το ίδιο μέγεθος των σπιτιών αυτών, σε συνδυασμό και με τη σχεδόν τυποποιημένη κάτοψή τους, μας κάνει να υποθέτουμε ότι το κτίσιμό τους βασίστηκε σε προδιαγραφές νομοθετημένες εκ των προτέρων από την ολυνθιακή πολιτεία, που ήθελε τους πολίτες της, αυτούς τουλάχιστον που ζούσαν εντός των τοιχών, ίσους. Με άλλα λόγια, στην αρχαία Ολυνθο δεν μπορούσε ο καθένας να κτίσει όπως ήθελε και ας είχε την οικονομική δυνατότητα να φτιάξει ακόμη και σπίτι-παλάτι με πλήθος ανέσεων.
Από τα 11-18 δωμάτια που είχε κάθε ολυνθιακή οικία (3-4 δωμάτια βρίσκονταν στον πάνω όροφο) έχει αναγνωριστεί η χρήση των περισσοτέρων. Ετσι γνωρίζουμε τον «οίκον», ένα είδος τραπεζαρίας με εστία, το «οπτάνιον», τη σημερινή κουζίνα με την καμινάδα της, τον «ανδρώνα», το πιο επίσημο δωμάτιο του σπιτιού, που είχε ανάκλιντρα απαραίτητα για τα συμπόσια, την «αυλήν» με την «παστάδα» στη μία της πλευρά, ένα είδος στεγασμένου διαδρόμου που έδινε πρόσβαση στα βόρεια δωμάτια, στα λεγόμενα «διαιτητήρια», που τα χρησιμοποιούσαν για την καθημερινή διαμονή, το «βαλανείον», δηλαδή το λουτρό με την πήλινη μπανιέρα, τον «πιθεώνα», ένα είδος αποθηκευτικού χώρου. Τέλος, ορισμένοι άλλοι χώροι χρησιμοποιούνταν ως εργαστήρια και μαγαζιά.
Μεγαλόπνοο πρόγραμμα
Είναι ευτύχημα που ο αμερικανός ανασκαφέας δεν αρκέστηκε μόνο στην ανασκαφή, αλλά προχώρησε και στη δημοσίευσή της, κάτι που δεν… πολυσυνηθίζουν οι έλληνες συνάδελφοί του. Ετσι εμπλούτισε την αρχαιολογική βιβλιογραφία με πολλούς και ογκώδεις τόμους, έδωσε πλήθος νέων γνώσεων, κυρίως σχετικά με την οικιστική αρχιτεκτονική και τον ιδιωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων, και συνέβαλε ουσιαστικά στη σωτηρία της αρχαίας πόλης. Δυστυχώς όμως δεν φρόντισε για τη συντήρηση των τόσο σημαντικών αρχαιολογικών λειψάνων που αποκάλυψε, πράγμα για το οποίο βέβαια τη μεγαλύτερη ευθύνη φέρει η ελληνική πολιτεία. Αν κάποιος είχε επισκεφθεί την αρχαία Ολυνθο πριν από το 1990, σίγουρα δεν θα μπορούσε να ξεχωρίσει τις κατόψεις των αρχαίων σπιτιών.
Τα ερείπια, εκτεθειμένα, χωρίς προστασία, για μεγάλο χρονικό διάστημα στα καιρικά φαινόμενα, είχαν κατά ένα σημαντικό μέρος διαλυθεί και καταστραφεί. Σε αυτό συνετέλεσε και η άγρια βλάστηση, η οποία επιπλέον καθιστούσε τα αρχαία «αόρατα». Ο σημαντικός αυτός αρχαιολογικός χώρος, από τους σπουδαιότερους όχι μόνο στη Βόρειο Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, είχε καταδικαστεί σε αργό όσο και βέβαιο θάνατο.
Από το 1990 όμως, χάρη σε ενέργειες της αείμνηστης Ιουλίας Βοκοτοπούλου, τότε προϊσταμένης της ΙΣΤ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, βρίσκεται σε εξέλιξη ένα μεγαλόπνοο πρόγραμμα, που αποβλέπει στη συντήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη του σπουδαίου αυτού αρχαιολογικού χώρου, με άλλα λόγια στη σωτηρία του. Μάλιστα από το 1994 η όλη προσπάθεια εντάχθηκε στα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα και χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ενωση και το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού.
Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι αν δεν υπήρχε η δημοσίευση του Robinson το παραπάνω πρόγραμμα θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να πραγματοποιηθεί. Και αυτό επειδή η κατάσταση των αρχαίων λειψάνων ήταν τέτοια που δεν επέτρεπε την αποκατάστασή τους στην αρχική τους θέση. Αυτό έγινε κατορθωτό μόνο με βάση τα σχέδια, τις φωτογραφίες και τις περιγραφές του αμερικανού αρχαιολόγου.
Ικανοποιητικό αποτέλεσμα
Εχουμε λοιπόν ένα παράδειγμα όπου φαίνεται καθαρά η σημασία, η χρησιμότητα και η αναγκαιότητα της δημοσίευσης των ανασκαφών ακόμη και για τη σωτηρία των αρχαίων. Σε τελευταία ανάλυση, μόνο η δημοσίευση εξασφαλίζει τη διαρκή και ασφαλή προστασία τους. Ηταν λοιπόν υποχρεωτικό η επιχείρηση συντήρησης και αποκατάστασης των αρχαιοτήτων της Ολύνθου να ξεκινήσει με τη μελέτη της δημοσίευσης του Robinson. Ακολούθησαν μικρές συμπληρωματικές ανασκαφικές έρευνες που απέβλεπαν εκτός των άλλων και στον εντοπισμό της στάθμης των αρχαίων δαπέδων, όπως και της θέσης των θυρών, ενώ έγινε και λεπτομερής αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης στον χώρο. Στη συνέχεια ξανακτίστηκαν οι κατεστραμμένες λιθοδομές και αποκαταστάθηκαν τα κατώφλια και τα δάπεδα των οικοδομημάτων στην αρχική τους θέση. Οι αποκαταστημένοι αρχαίοι τοίχοι προστατεύθηκαν με την κάλυψη της άνω επιφάνειάς τους με μία ή περισσότερες στρώσεις λίθων.
Ανάμεσα στην παλιά και στη σύγχρονη λιθοδομή τοποθετήθηκε αρμός από κονίαμα πάχους 0,03 μ., που καθιστά ευκρινή τη νεότερη προσθήκη. Ακόμη συντηρήθηκαν τα επιχρίσματα, τα ψηφιδωτά, τα λιθόστρωτα, οι πήλινοι αγωγοί, ενώ σε ορισμένα σπίτια τοποθετήθηκαν και αντίγραφα του εξοπλισμού τους, π.χ. πήλινοι λουτήρες. Για τα κονιάματα που χρησιμοποιήθηκαν έγιναν ιδιαίτερες έρευνες από την αναπληρώτρια καθηγήτρια του ΑΠΘ Ι. Παπαγιάννη, ώστε αυτά να είναι και ανθεκτικά και συγχρόνως να παρουσιάζουν απόχρωση παρόμοια με αυτήν των αρχαίων κονιαμάτων. Τέλος, ελήφθη πρόνοια για την ομαλή διαφυγή ή απορρόφηση των ομβρίων υδάτων, όπως και για τον πλήρη έλεγχο της βλάστησης, η οποία, ως γνωστόν, προκαλεί μεγάλες καταστροφές στις υπαίθριες αρχαιότητες. Στην πραγματοποίηση όλων των παραπάνω εργασιών συνέβαλαν επιστήμονες πολλών ειδικοτήτων, ανάμεσα στους οποίους μνημονεύω την αρχαιολόγο Σ. Πρωτοψάλτη και κυρίως την αρχιτεκτόνισσα – αναστηλώτρια της ΙΣτ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Φ. Αθανασίου.
Το αποτέλεσμα όλων αυτών των εργασιών στην Ολυνθο είναι κάτι παραπάνω από ικανοποιητικό. Αποκαταστάθηκε, συντηρήθηκε και διασώθηκε ένα μεγάλο μέρος από τις αρχαιότητες που είχε αποκαλύψει ο D. Robinson, έτσι ώστε ο επισκέπτης του χώρου αποκτά σήμερα μια σαφή εικόνα για τον πολεοδομικό ιστό μιας σημαντικής αρχαίας ελληνικής πόλης των κλασικών χρόνων, για το μέγεθος των σπιτιών και τη διαρρύθμιση του εσωτερικού τους, μερικές φορές ακόμη και για τα ονόματα των ιδιοκτητών τους, για τα οικοδομικά υλικά, για τους δρόμους, για το αποχετευτικό σύστημα και για πολλά άλλα.
Αναζήτηση νέων πόρων
Η χρηματοδότηση των εργασιών για την αποκατάσταση και ανάδειξη της αρχαίας Ολύνθου λήγει το 1999, θα ήταν όμως λάθος να σταματήσει η τόσο αξιόλογη όσο και αναγκαία αυτή προσπάθεια. Χωρίς αμφιβολία θα πρέπει να αναζητηθούν νέοι οικονομικοί πόροι που θα επιτρέψουν την επέκταση των παραπάνω εργασιών και στα υπόλοιπα αρχαία οικοδομικά λείψανα που ήλθαν στο φως από τις αμερικανικές ανασκαφές, προτού αυτά καταστραφούν τελείως. Ασφαλώς πολλά θα έχουν να κερδίσουν οι επισκέπτες του αρχαιολογικού αυτού χώρου αν κτιστεί, φυσικά έξω από τα όρια της αρχαίας πόλης, και ένα πιστό αντίγραφο ενός ολυνθιακού σπιτιού και αν τοποθετηθεί στα δωμάτιά του η ανάλογη οικοσκευή, με τη συνοδεία βέβαια κατατοπιστικών φωτογραφιών, σχεδίων και κειμένων παρμένων τόσο από τη σύγχρονη βιβλιογραφία όσο και από την πλούσια σχετική αρχαία γραμματεία.
Διαθέτουμε πολλά στοιχεία για ένα τέτοιο εγχείρημα και επομένως δεν κινδυνεύουμε να διαπράξουμε μεγάλες αυθαιρεσίες. Το σπίτι αυτό μπορεί π.χ. να κτιστεί δίπλα στο οίκημα όπου σήμερα φιλοξενεί μια ωραία όσο και πολύ κατατοπιστική φωτογραφική έκθεση σχετική με την ιστορία της Ολύνθου, των ανασκαφών της, τη δημόσια, θρησκευτική και καθημερινή ζωή της, τις οικονομικές της δραστηριότητες. Με το πιστό αυτό ομοίωμα του ολυνθιακού σπιτιού ο επισκέπτης του θα αποκτήσει μια σαφή και ολοκληρωμένη γνώση για το αρχαίο ελληνικό σπίτι. Ακόμη μπορούν εδώ να εκτεθούν σχέδια, μακέτες και κείμενα σχετικά με την αρχαία πολεοδομία, αφού η Ολυνθος παρέχει πολλές πληροφορίες σχετικές και με αυτήν. Ολα τα παραπάνω, χωρίς άλλο, θα κερδίσουν τον επισκέπτη, θα του κεντρίσουν το ενδιαφέρον, θα τον παιδεύσουν, θα τον κάνουν να αγαπήσει τον τόπο.
Η Ολυνθος διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που της επιτρέπουν να γίνει ένας αξιόλογος πόλος έλξης επισκεπτών. Και ασφαλώς η ανάπτυξη της Χαλκιδικής, που έχει αφεθεί κυρίως στον τουρισμό, έχει να ωφεληθεί πολύ από την αξιοποίηση του σημαντικού αυτού αρχαιολογικού χώρου, ήδη πολύ γνωστού και εκτός ελληνικής επικράτειας. Τα χρήματα που έχουν διατεθεί ως σήμερα για τη σωτηρία και την ανάδειξη της Ολύνθου αξιοποιήθηκαν κατά τον καλύτερο τρόπο. Και αυτό αποτελεί εγγύηση ότι το ίδιο θα συμβεί και με τα χρήματα που τυχόν θα εξευρεθούν για τη συνέχιση και την ολοκλήρωση του όλου έργου, πράγμα που θεωρώ ως κάτι παραπάνω από απαραίτητο και επιβεβλημένο. Χρήματα συνήθως βρίσκονται. το να γίνει κάτι σοβαρό και ουσιαστικό στον τόπο μας, αυτό εξαρτάται από την ικανότητα των αρμοδίων να επιλέγουν και να ενθαρρύνουν τα κατάλληλα πρόσωπα.
Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
