Στις «Νέες Εποχές» της Κυριακής 18 Μαΐου ο ακαδημαϊκός κ. N. Ματσανιώτης, σε άρθρο του με τίτλο «Πότε αρχίζει η ζωή», αναφέρθηκε στις επιστημονικές έρευνες σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα και στην οξεία αντίθεση που έχει προκαλέσει η διενέργεια των σχετικών πειραμάτων. Με αφορμή το άρθρο αυτό, ο Αρχιμανδρίτης Νικόλαος Χατζηνικολάου παρουσιάζει σήμερα την ανάλυση του θέματος από την οπτική της Εκκλησίας και απαντά στα επιχειρήματα του κ. Ματσανιώτη.
Χωρίς σχολαστικότητα, αδικαιολόγητες υπερβολές ή νοσηρές φοβίες, η ορθόδοξη παράδοση βλέπει το ταυτόχρονο της γέννησης ψυχής και σώματος στον άνθρωπο και τη σημασία της συνύπαρξής τους. Υπό την έννοια αυτή η βιολογική αρχή σηματοδοτεί την ψυχοσωματική γέννηση του ανθρώπου. Είναι ενδιαφέρον ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν σχετίζουν καθόλου την ψυχή του εμβρύου με το σώμα της μητέρας αλλά με το δικό του σώμα. Αυτό σημαίνει ότι με τον όρο «σύλληψη» δεν εννοούμε την εμφύτευση, δηλαδή τον οργανικό σύνδεσμο εμβρύου και μητέρας, αλλά τη γονιμοποίηση, δηλαδή την έναρξη της ανθρώπινης ζωής.
Συχνά δημοσιεύονται άρθρα για το πότε αρχίζει η ζωή, που οι συντάκτες τους είτε θεωρούν ότι στο ερώτημα αυτό δεν έχει λόγο η Εκκλησία είτε υπαινίσσονται ότι ο λόγος της δεν έχει σχέση με τη σύγχρονη πραγματικότητα και συνεπώς την αλήθεια.
H προβληματική τους εμφανίζεται τόσο «φιλάνθρωπη» που συγκινεί. Παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον για ζευγάρια που θέλουν να αποκτήσουν ένα παιδί, για βασανιστικές ασθένειες που επιτέλους εξαλείφονται, για εντυπωσιακές θεραπείες που επιτυγχάνονται, για προγεννητικούς ελέγχους που χαρίζουν «παιδιά υγιή» και «αποτρέπουν τη γέννηση βαρύτατα πασχόντων βρεφών». Ολη η επιχειρηματολογία στηρίζεται στο γεγονός ότι το έμβρυο των πρώτων ημερών δεν είναι άνθρωπος αλλά γονιμοποιημένο ωάριο ή βλαστοκύστη ή κυτταρικό μόρφωμα ή σταγόνα αίματος – αυτό είναι προφανώς άστοχο – ή και γεννητικό υλικό – αυτό μόνο στην Ελλάδα ακούστηκε. Ωάριο, κύστη, μόρφωμα, σταγόνα, υλικό, οτιδήποτε εκτός από έμβρυο· μη άνθρωπος, με ανθρώπινη όμως γενετική ταυτότητα! Κάτι για το οποίο μπορούμε περιφρονητικά να μιλούμε, κάτι που δικαιούμαστε εύκολα να καταστρέψουμε. Και όμως όλοι κάποτε ήμασταν κάτι τέτοιο. Και αυτό, χωρίς βέβαια να αποδεικνύεται, παρουσιάζεται ως «επιστημονικό».
Από την άλλη πλευρά, το ότι η Εκκλησία σέβεται τον άνθρωπο από την πρώτη του στιγμή, τη γονιμοποίηση, αντικρίζει το μέλλον του ως κρυμμένη δυνατότητα και την προοπτική του ως αψηλάφητο μυστήριο ερμηνεύεται ως στενή, άσπλαχνη και αφιλάνθρωπη προσέγγιση. Θεωρούμε ότι ο υπαινιγμός αυτός αδικεί την αλήθεια και αυτό μας υποχρεώνει σε λόγο που την αποκαθιστά.
* H υποχρέωση του εκκλησιαστικού λόγου
Οι γιατροί συναντούν τον ασθενή μόνον όταν έχει πρόβλημα υγείας. Στην Εκκλησία όμως πηγαίνουμε και πριν από την ασθένεια ελπίζοντας πως θα την αποφύγουμε. Ερχόμαστε και κατά την ασθένεια, γιατί αισθανόμαστε πως η ιατρική συμβολή χρειάζεται συμπλήρωμα. Αλλά και όταν η επιστήμη φαίνεται να χάνει το παιχνίδι, η ελπίδα του Θεού συντηρεί το υπόλειμμα της ζωής μας. Στην Εκκλησία καταθέτει κανείς τα βασανιστικά «γιατί» του, την αγανάκτηση και ολιγοψυχία του, τις ενδόμυχες ανησυχίες του, τα βαθύτερα μυστικά του· όχι στους γιατρούς. Σε αυτήν έρχεται με το σύνολο των προβλημάτων του, με το παρελθόν και την προοπτική του, με την αναζήτηση μιας ζωής και μιας αλήθειας που ξεπερνούν τον γιατρό, την υγεία, τη ζωή, τον θάνατο, τον εαυτό του. Από όλα αυτά ξεπηδά η αμεσότητα της εμπειρίας της, η ανάγκη της οπτικής της, η υποχρέωση του λόγου της, η ομορφιά και πειστικότητα της αλήθειας της.
H ζωή και η υγεία δεν αποτελούν καταναλωτικό αγαθό ούτε απλώς ατομικό δικαίωμα αλλά πολύτιμο θεϊκό δώρο. Γι’ αυτό και δεν αντιμετωπίζονται με βάση την οικονομία και τα συμφέροντα ούτε την ψυχρή λογική και τη διεκδίκηση ούτε τις βαρύγδουπες αλλά μη πειστικές επιστημονικές παραδοχές, αλλά με γνώμονα και κριτήριο την ιερότητά τους και τον σεβασμό.
* H επιστημονικότητα της αρχής
Κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι η πλειοψηφία των 241 βουλευτών των ΗΠΑ που αρνήθηκαν τη χρηματοδότηση της έρευνας επί των βλαστοκυττάρων είχαν απόλυτα δίκιο. Ούτε όμως ότι και η μειοψηφία των 174 της Βρετανίας που και αυτοί δεν συμφώνησαν με τη νομιμοποίησή της είχαν άδικο. Το τι και ποιος είναι άνθρωπος σίγουρα δεν είναι αρμόδια να το αποφασίσει μια επιτροπή ούτε πολύ περισσότερο να το καθορίσει μια συγκυριακή βουλευτική πλειοψηφία – δεν είναι δυνατόν τα έμβρυα της Αμερικής και του 2000 να είναι άνθρωποι, ενώ της Βρετανίας και του 2003 όχι. Φαίνεται όμως ότι, «επειδή το ανθρώπινο πρόσωπο σημαίνει ασφαλώς κάτι περισσότερο από ένα ανθρώπινο γονιδίωμα», ούτε και η επιστήμη είναι ικανή να μας το αποδείξει.
* H ψυχή συγγενάται με το σώμα
Το ερώτημα θα παραμένει αναπάντητο και οι προτεινόμενες απαντήσεις θα περιφέρονται αναπόδεικτες και μη πειστικές για όσο οι άνθρωποι θα αρνούμαστε πείσμονα την ταπείνωση της αγνωσίας μας και την ιερότητα του μυστηρίου μας. Το ερώτημα όμως πόσο προσβάλλουμε τη δική μας ανθρώπινη οντότητα όταν εκφυλίζουμε τον άνθρωπο σε υλικό και κύστη είναι ευκολότερο να απαντηθεί. Είναι τραγικό να ξεπέσει ο άνθρωπος σε βιολογικό μόρφωμα που ζει 80 χρόνια δίχως περαιτέρω προοπτική, ζυγίζει 80 κιλά δίχως ψυχή και η ταυτότητά του προσδιορίζεται από 80 νομπελίστες, που όμως αδυνατούν να πείσουν ακόμη και την αμερικανική Βουλή! Αυτό παράγει την αυταπάτη ότι «η ψυχή είναι αυταπάτη» ή ακόμη ότι «είμαστε μια ανακατανομή του τίποτα, μια ανωμαλία».
Ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματικός από την πρώτη στιγμή της υπάρξεώς του, από τη γονιμοποίησή του. Δεν υπάρχει στιγμή εμφύτευσης της ψυχής στο σώμα. Αν υπήρχε θα ήταν εμφανής. H ψυχή συγγεννάται και συναυξάνεται με το σώμα.
Το έμβρυο, σε κάθε στάδιο της εξέλιξής του, δεν είναι δυνάμει άνθρωπος ή πρόσωπο. Είναι κρυμμένη εικόνα του Θεού και δυνάμει ομοίωσή Του. H ευκαιρία να ομοιάσει στον Θεό αξίζει περισσότερο από τη χρονική πορεία του και τη βιολογική φθαρτότητά του. Γι’ αυτό και ως δικαίωμα έχει μεγαλύτερη αξία από τη βιολογική επιβίωση ή την υγεία.
H τιμή στον αμφισβητούμενο άνθρωπο αποκαλύπτει την ανθρωπιά μας, που αυτή αποδεικνύει ότι είμαστε εικόνες του Θεού. Φαίνεται πως ο άνθρωπος υπάρχει από τη στιγμή που η συνείδησή μας θέτει το ερώτημα και η πονηρία μας ψάχνει για βολικές απαντήσεις.
* Κάποιες αλήθειες για τα έμβρυα
H Εκκλησία χαίρεται ασφαλώς για τα 1.000.000 παιδιά της εξωσωματικής. Θρηνεί όμως παράλληλα και για τα 53.000.000 ετησίως θύματα των συγχρόνων εξελιγμένων τεχνικών που καταστρέφονται με τη διαδικασία των αμβλώσεων, για τις ισάριθμες δικαιολογίες που παραλύουν το οικοδόμημα των αξιών στις κοινωνίες ή για τις 650.000 ανθρώπινες ζωές που συντηρούνται στους καταψύκτες όχι μόνο με ζοφερό μέλλον αλλά και με αμφισβητούμενη την ανθρώπινη ταυτότητα και προοπτική.
Χαίρεται για τη γονιδιακή θεραπεία, τα θεραπευτικά επιτεύγματα της σύγχρονης γενετικής, αλλά ομολογεί με θλίψη τις αλλοιώσεις που η αλαζονεία ορισμένων επιστημόνων και η ανεξέλεγκτη χρήση τους συχνά επιβάλλουν.
Και διερωτώμεθα: η «φιλανθρωπία» που αγκαλιάζει θελήματα και δικαιώματα ανθρώπινα γιατί άραγε δεν μπορεί να αγκαλιάσει και τη ζωή στις πιο απροστάτευτες φάσεις της; Και αν έχουν λόγους κάποιοι να μη διακρίνουν τη ζωή στις πρώτες μέρες της, γιατί δεν την υπερασπίζονται φιλάνθρωπα στις 12 και 16 εβδομάδες της, τότε που οι ίδιοι δεν την αποκαλούν ούτε ωάριο ούτε κύστη ούτε πολύ περισσότερο υλικό; Γιατί τελικά οι «φιλάνθρωπο» δεν καταδικάζουν απερίφραστα τη θεσμοθέτηση των αμβλώσεων;
Στην Κύπρο γεννιόνταν ετησίως 590-610 παιδιά με μεσογειακή αναιμία. Σήμερα με την επικράτηση του προγεννητικού ελέγχου μόνον δύο-τρία. Τα υπόλοιπα τα εξαφανίζει «ευεργετικά» η επιστήμη και η τεχνολογία μας προτού καν μπορέσουν να συνειδητοποιήσουν την ύπαρξή τους. Αραγε αυτό το «επίτευγμα» πώς θα το ακούνε οι χιλιάδες ζώντων πασχόντων από μεσογειακή αναιμία; Πώς κανείς να τους πείσει ότι δεν τους βλέπουμε ρατσιστικά;
Αν πάλι, όπως υποστηρίζεται, «οι ζώντες που υπάρχουν δικαιούνται κάτι περισσότερο από ό,τι ένα κρυοσυντηρημένο γονιμοποιημένο ωάριο», θα δικαιούνται ασφαλώς κάτι περισσότερο και από ένα έμβρυο 3 μηνών. Με αυτή τη λογική, όπως το έμβρυο των 3 ημερών ονομάζεται βλαστοκύστη για να δικαιολογήσουμε τα πειράματά μας, έτσι και το έμβρυο των 3 μηνών θεωρείται ιστός του μητρικού σώματος, για να μπορέσουμε να διακόψουμε την ανεπιθύμητη σε μας κυοφορία του χωρίς νομικά μπλεξίματα και ενοχές. Και τότε η άποψη ότι, αφού θα το καταστρέψουμε, ας το αξιοποιήσουμε θα ακούγεται και λογική και ηθική, ίσως και επιστημονική. Τελικά αυτό το «κάτι περισσότερο» δεν είναι απλά κάτι δικό μας· είναι ολόκληρη η ζωή ενός άλλου ανθρώπου.
H αλλοίωση των όρων διευκολύνει την έκτρωση της αλήθειας και εκφυλίζει την ψυχή σε «έννοια και αυταπάτη».
* Οι υποσχέσεις των εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων
Λέγεται πως από τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα περιμένουμε πολλά. Φαίνεται όμως πως η τάση μας για υπερβολή μεγεθύνει τις δυνατότητες και περιορίζει τις εναλλακτικές λύσεις. Γιατί άραγε δεν ψάχνουμε παράλληλα και για άλλες θεραπευτικές πηγές ή μεθόδους; Ισως δεν τις υποψιαζόμαστε γιατί παγιδευτήκαμε στη γλύκα του μάλλον απαγορευμένου καρπού. H ίδια η κλωνοποίηση μας έχει αποδείξει την ασυμβατότητα των αποτελεσμάτων προς τις υποσχέσεις της και παρά ταύτα εμείς επιμένουμε. Κατά καιρούς ερευνητικές ομάδες ανακαλύπτουν σωματικά βλαστοκύτταρα (π.χ., της μύτης) που παρουσιάζουν τέτοιες ιδιότητες ώστε θα μπορούσαν πιθανόν να χρησιμοποιηθούν χωρίς τα εμπλεκόμενα βιοηθικά διλήμματα. Ας περιμένουμε λοιπόν και λίγο.
Ισως να είναι και καλύτερα. Συχνά η ευλογία του Θεού βοηθάει περισσότερο από την πονηρία των ανθρώπων.
* Αρχή του ανθρώπου η πιο αρχή που υπάρχει
H Εκκλησία αγαπά τη ζωή και εκτιμά τη διάρκειά της. Γι’ αυτό και το μήκος της δεν θέλει, δεν μπορεί και δεν πρέπει να το περικόψει. Θέλει η ζωή του ανθρώπου να είναι όσο πιο μεγάλη γίνεται. Αυτό δεν σημαίνει μόνο κανείς να ζήσει πιο πολύ· σημαίνει και να έχει γεννηθεί πιο νωρίς. H ζωή είναι αιώνια, με αρχή αλλά δίχως πέρας. Αρχή της όμως είναι η πιο αρχή που υπάρχει· η πρώτη στιγμή που αναγνωρίζεται ο νέος και ανεπανάληπτος άνθρωπος. H σχολαστική προσπάθεια επακριβούς προσδιορισμού χρονικών σημείων υπερβαίνει το φρόνημα της ορθόδοξης παράδοσης. Παρά ταύτα, βασιζόμενη στην αποκάλυψη του Θεού, η Εκκλησία τοποθετεί την ανθρώπινη αρχή στο σημείο της γονιμοποίησης, διότι δεν υπάρχει άλλο σημείο πριν από αυτήν.
H αλήθεια όμως είναι ότι «όσο περισσότερο απομακρύνουμε την έναρξη της ζωής από τη γονιμοποίηση τόσο περισσότερο διευρύνουμε το «παράθυρο» για αμβλώσεις και εμβρυοπειραματισμούς», τόσο περισσότερο μπορούμε να δικαιολογήσουμε τα αδικαιολόγητα και να νομιμοποιήσουμε τις παρανομίες μας.
Τα έμβρυα τα σεβόμαστε από τη στιγμή της πρώτης υποψίας ότι περιέχουν τον άνθρωπο, όχι μόνο γιατί είναι κάτι μεγάλο που επακριβώς γνωρίζουμε, αλλά κυρίως γιατί κρύβουν ένα μυστήριο που πάντα θα αγνοούμε. Ο σεβασμός σε αυτό που αγνοούμε φωτίζει περισσότερο από το θράσος που γεννιέται από αυτό που μισογνωρίζουμε.
Τελικά φαίνεται πως όποιοι δεν τεντώνουν την αρχή ξεχειλώνουν την αλήθεια.
Ο Αρχιμανδρίτης Νικόλαος Χατζηνικολάου είναι πρόεδρος της Επιτροπής Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος.
