Τα Γλυπτά, ο Ελγιν και το «δεύτερο φιρμάνι»
Ο κ. Γουίλιαμ Σεντ Κλερ, αναγνωρισμένος ιστορικός και καθηγητής στο φημισμένο Trinity College του Cambridge, χάρισε στο Βρετανικό Μουσείο έναν εξαιρετικά «καυτό Ιούνιο». Το βιβλίο του «Lord Elgin and The Marbles: The Controversial History of the Parthenon Sculptures» («Ο Λόρδος Ελγιν και τα Μάρμαρα: η αμφιλεγόμενη ιστορία των Γλυπτών του Παρθενώνα») εκδόθηκε, πρώτη φορά, το 1968, αλλά η τρίτη έκδοση, το 1998, περιέχει αρκετά νέα στοιχεία, ανάμεσα στα οποία και την αποκάλυψη ενός σύμφωνα με τα λεγόμενα του συγγραφέα «βρετανικού σκανδάλου»: Επί μήνες το 1937 και το 1938, άνθρωποι του Λόρδου Ντουβίν, χορηγού της νέας τότε αίθουσας των Γλυπτών του Παρθενώνα, προσπαθούσαν να δώσουν στην αρχαία συλλογή το «ιδεώδες λευκό», ξύνοντας την επιφάνεια των Μαρμάρων με σκληρά εργαλεία.
Από τις 7 Ιουνίου που δημοσιοποίησε το σκάνδαλο ο κ. Νικ Φίλντινγκ, δημοσιογράφος της αγγλικής εφημερίδας «Mail on Sunday», η υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα έχει επανέλθει όχι μόνο στο ελληνικό και στο βρετανικό, αλλά εν πολλοίς και στο διεθνές προσκήνιο, ανεβάζοντας το θερμόμετρο και αναγκάζοντας το Βρετανικό Μουσείο να καταφύγει σε ένα συνέδριο εξέτασης της υπόθεσης, που, σύμφωνα με τις τελευταίες ενδείξεις, μεθοδεύεται έτσι ώστε περισσότερο να προστατεύσει παρά να καταστρέψει την ήδη πληγείσα φήμη του ιδρύματος.
Το σκάνδαλο της λεύκανσης των Γλυπτών όμως είναι ένα μόνο από τα ενδιαφέροντα σημεία που πρόσθεσε ο Γουίλιαμ Σεντ Κλερ στο βιβλίο του. Ξεχωρίζει, επίσης, μια νέα επαναστατική όσο και συναρπαστική ερμηνεία του μυθολογικού μηνύματος της ζωφόρου του Παρθενώνα, που παρουσίασε η αμερικανίδα καθηγήτρια Τζόαν Κόναλι, το 1996, αλλά και το περιβόητο «δεύτερο φιρμάνι» που εκδόθηκε τον Ιούλιο του 1801 από την οθωμανική κυβέρνηση, και υποτίθεται πως έδινε στον Λόρδο Ελγιν το «πράσινο φως» για να σκυλεύσει τον Παρθενώνα. Το «δεύτερο φιρμάνι» τυπώνεται, πρώτη φορά, ολόκληρο σε βιβλίο, και ο σύγχρονος αναγνώστης θα διαπιστώσει με έκπληξη πως σε κανένα σημείο του δεν υπονοεί το παραμικρό που να εκλαμβάνεται ως άδεια αφαίρεσης τμημάτων του Παρθενώνα! Στην ουσία, ήταν σαν μια άδεια εισόδου των Αγγλων στην Ακρόπολη!
Πώς αρχίσατε τη ζωή σας;
«Μεγάλωσα στη Σκωτία, σε μια μικρή πόλη ανθρακωρύχων. Πήγα σχολείο στο Εδιμβούργο. Ελαβα κλασική εκπαίδευση. Ηταν επικεντρωμένη στους αρχαίους Έλληνες κλασικούς. Εν συνεχεία, κέρδισα μια υποτροφία για το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Σπούδασα τους αρχαίους κλασικούς στα ελληνικά. Σήμερα, βέβαια, δεν θυμάμαι τη γλώσσα τόσο καλά, αλλά μπορώ ακόμη να διαβάσω ελληνικό κείμενο».
Ο πατέρας σας ήταν δάσκαλος;
«Όχι, ήταν εργάτης στη βιομηχανία χάλυβα. Δεν υπήρχε καθόλου ακαδημαϊκή παράδοση στην οικογένειά μας».
Πότε κερδίσατε την υποτροφία;
«Στα τέλη της δεκαετίας του ’50».
Άρα, κατά τη διάρκεια της «ζωηρής δεκαετίας του ’60», εσείς σπουδάζατε στην καθόλου «ζωηρή» Οξφόρδη.
(Γελάει) «Ναι, σχεδόν, έχασα τη «ζωηρή δεκαετία του ’60», και μάλλον ζηλεύω τους ανθρώπους που την έζησαν!».
Να υποθέσω πως τότε ταξιδέψατε, πρώτη φορά, στην Αθήνα;
«Ναι, επισκέφθηκα την Αθήνα πολλές φορές, ως φοιτητής. Κοιμόμαστε έξω γιατί δεν είχαμε χρήματα για ξενοδοχείο. Κοιμόμαστε στην παραλία του Φαλήρου» (γελάει).
Τώρα, δεν μπορεί κανείς να κοιμηθεί, γιατί είναι γεμάτη κλαμπ.
«Ναι, το γνωρίζω!».
Ποιο είναι το πιο συγκλονιστικό πράγμα που συνειδητοποιήσατε, κατά τη διάρκεια της επιστημονικής σας καριέρας;
«Εχει σχέση με τον Παρθενώνα, και αφορά το πώς το μήνυμά του, το νόημά του αλλάζουν με το πέρασμα των αιώνων. Είναι συγκλονιστικό αν σταθεί κάποιος και συνειδητοποιήσει αυτή την αλλαγή. Είχε διαφορετικό νόημα στους αρχαίους χρόνους και διαφορετικό στη ρωμαϊκή, τη βυζαντινή και την οθωμανική εποχή. Από τον 19ο αιώνα, έγινε σύμβολο της ταυτότητας της σύγχρονης Ελλάδας, αλλά και απεικόνιση της ιδέας, της ομορφιάς και της ρομαντικής τελειότητας. Έπειτα, στον 20ό αιώνα, έγινε σύμβολο της δημοκρατίας, των φιλελεύθερων αρχών. Στο μέλλον, λογικά, το μήνυμα, το νόημα του Παρθενώνα, θα αλλάξουν και πάλι».
Μπορούμε να το προβλέψουμε;
«Είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθεί κάτι τέτοιο».
Ποιο είναι το ιδιαίτερο εκείνο στοιχείο που τροφοδοτεί αυτή την αλλαγή και κάνει τον Παρθενώνα να παραμένει πάντοτε ένα σημαντικό σημείο αναφοράς;
«Είναι ένα θαυμαστό κτίριο. Ενα θαυμαστό τμήμα του αρχαίου κόσμου, το οποίο επιβίωσε. Δεν μπορείς να αγνοήσεις τον Παρθενώνα. Δεν ξεπερνιέται από τον χρόνο. Απεικονίζει το τέλειο. Και το τέλειο είναι πάντοτε τέλειο. Ο καθένας θέλει να συνδεθεί με αυτό. Να πάρει κάτι από την αίγλη, ή την ιδεολογία που φέρει».
Μπορούμε να θεωρούμε τον Παρθενώνα δεδομένο, ότι δηλαδή θα υπάρχει πάντα; Δεν υπάρχει κάποια ανησυχία πως ο ναός αρχίζει πλέον να αισθάνεται στους κίονές του το βάρος του χρόνου;
«Ο Παρθενώνας έχει βλαφθεί πολλές φορές, κατά τη διάρκεια της ιστορικής του παρουσίας στον πλανήτη, και το παραμικρό ίχνος ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι πραγματικά πολύ επιβλαβές. Συγκρίνεται με την έκρηξη από την οβίδα του Μοροζίνη. Γιατί μπορεί η έκρηξη να έσπασε κάποια μάρμαρα και να ακρωτηρίασε σοβαρά τον Παρθενώνα, η ατμοσφαιρική ρύπανση όμως διαβρώνει ολόκληρο τον ναό. Χρειάζεται προσοχή την οποία είμαι σίγουρος πως οι επιστήμονες που είναι υπεύθυνοι για τη συντήρηση και αναστήλωση του ναού αναντίρρητα δείχνουν. Παρέχεται σήμερα στον Παρθενώνα η μεγαλύτερη δυνατή προσοχή και φροντίδα».
Για πολλούς από εμάς στην Αθήνα, ο Παρθενώνας ίσως έχει χάσει τη σημασία του, αφού τον κοιτάζουμε αδιάφορα μέσα από τη ρουτίνα μας. Πιστεύετε πως ο Παρθενώνας, όσο έχει αρχίσει να διαβρώνεται ως ύλη στην ατμόσφαιρα της Αθήνας, έχει αρχίσει να διαβρώνεται και ως νόημα στην ατμόσφαιρα του μυαλού μας;
«Δεν νομίζω. Μπορεί η ρουτίνα και τα καθημερινά προβλήματα της ζωής σε ένα σύγχρονο αστικό κέντρο να αποσπούν το μυαλό ορισμένων Αθηναίων από το υψηλό και ιδεώδες που συμβολίζει ο ναός τους. Αν όμως κοιτάξουν με ήρεμο μάτι, θα δουν πως ο Παρθενώνας ως νόημα στέκει εκεί παροιμιωδώς ανέγγιχτος, τέλειος πίσω από την κουρτίνα της καθημερινότητας. Έπειτα ο Παρθενώνας έχει διεθνή σημασία, επίδραση και ρόλο. Ολος ο πλανήτης τον ατενίζει με δέος. Ως νοητικό σχήμα, λοιπόν, δεν νομίζω πως έχει διαβρωθεί στο ελάχιστο».
Αν ήσαστε εσείς πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη πριν από δύο αιώνες θα συμπεριφερόσαστε όπως ο Λόρδος Ελγιν;
«Αν είχα τα χρήματα και τις ευκαιρίες, ίσως έκανα το ίδιο. Υπό εκείνες τις συνθήκες, πιστεύω πως αυτό που έκανε ήταν πράξη διάσωσης. Υπήρχε τότε μεγάλη κινητικότητα. Πλοία έρχονταν συνέχεια στον Πειραιά. Σχεδόν, κάθε ταξιδευτής που πήγαινε στην Αθήνα ανέβαινε στην Ακρόπολη και έπαιρνε κάποιο κομμάτι μάρμαρο. Η ζημιά στον Παρθενώνα, το τελευταίο τέταρτο του 18ου και το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, ήταν εμφανής, και τίποτε δεν έδειχνε πως θα σταματούσε. Η αρχική πρόθεση του Ελγιν ήταν να ζωγραφίσει τα Γλυπτά και να δημιουργήσει εκμαγεία. Μόνο όταν είδε τί συνέβαινε, αποφάσισε να οργανώσει επιχείρηση διάσωσης».
Ωστόσο, στο βιβλίο σας φαίνεται να υπονοείτε πως το κίνητρο της αφαίρεσης των Γλυπτών από τον Παρθενώνα δεν ήταν τόσο ιδεαλιστικό. Εμεινα με την εντύπωση πως ο Ελγιν ήθελε να καταπλήξει τους ανωτέρους του, μέλη του κατεστημένου στο Λονδίνο, και να κερδίσει τον πολυπόθητο τίτλο του Ιππότη.
«Ναι. Είναι αληθές πως ήθελε να κερδίσει όσους περισσότερους τίτλους μπορούσε. Παραλληλα, όμως, ήταν και αυτός εκφραστής ενός γενικότερου πνευματικού ρεύματος που υποστήριζε πως η Ευρώπη μπορούσε να μάθει πολλά από την αρχαία Ελλάδα. Από την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, την τέχνη. Αυτό ήταν το βασικό κίνητρο, και μην ξεχνάτε πως συνοδευόταν από αγωνία. Γιατί όλοι οι ναοί της αρχαίας Ελλάδας βρίσκονταν στην επικράτεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σκεφθείτε: κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει πως η οθωμανική αυτοκρατορία επρόκειτο να διαλυθεί μερικές δεκαετίες αργότερα».
Υπάρχει μία μαθηματική σταθερά κάτω από την επιφάνεια της Ιστορίας, γύρω από την οποία «χτίζονται» τα γεγονότα; Αν ανακαλύψουμε αυτή τη σταθερά, θα μπορούμε έκτοτε να προβλέπουμε το μέλλον;
«Δεν νομίζω! Τί σας κάνει να ρωτάτε κάτι τέτοιο;».
Γιατί το γεγονός πως η Ιστορία μοιάζει να αφηγείται ξανά και ξανά τον εαυτό της υποδεικνύει ίσως την ύπαρξη ενός νόμου.
«Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να γραφτεί φιλοσοφία της Ιστορίας. Θα έχετε ακούσει, φυσικά, να λέγεται πως η Ιστορία επαναλαμβάνεται ως φάρσα. Προσωπικά, πάντως, δεν βλέπω κάποιο γενικό τύπο που να ακολουθεί η Ιστορία, και έτσι να επαναλαμβάνεται, ή να γίνεται προβλέψιμη».
Κατά τη συστηματική ενασχόλησή σας με το ελληνικό πνεύμα, έχετε ποτέ αναρωτηθεί τι είναι αυτό που το κάνει να επιβιώνει σε πείσμα τόσων αντιξοοτήτων;
«Αυτό εγώ το εξηγώ ως εξής: Οι Ελληνες είχαν πάντοτε μια ισχυρή αίσθηση της ταυτότητας. Αυτό είναι το μυστικό. Η ισχυρή αίσθηση της ταυτότητας. Πολλά πράγματα ενίσχυσαν αυτή την αίσθηση. Ο Χριστιανισμός ήταν ένα από αυτά. Επαιξε σημαντικό ρόλο και λειτούργησε ενισχυτικά για τους Ελληνες την περίοδο κατά την οποία βρίσκονταν σε μια πολυπολιτισμική οθωμανική αυτοκρατορία».
Στο βιβλίο σας πάντως γράφετε πως τα πρώτα χρόνια που ο Χριστιανισμός επιβλήθηκε, ως επίσημη θρησκεία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η Αθήνα ήταν μια από τις ελάχιστες πόλεις που υπέφεραν τόσο πολύ. Σημειώθηκε μια κρίσιμη πολιτιστική μάχη στην Αθήνα της εποχής; Πιστεύετε πως ο Χριστιανισμός για να επιβληθεί θα έπρεπε να νικήσει τον ελληνικό πολιτισμό στο κέντρο του;
«Πιστεύω πως αυτό είναι σωστό. Ο αρχαίος κόσμος ήταν πολύ ανοιχτός απέναντι σε κάθε είδους απόψεις και θέσεις. Υπήρχαν επίσης ανοιχτές και δραστήριες φιλοσοφικές σχολές. Η Αθήνα ήταν η πιο σημαντική κοιτίδα του αρχαίου κόσμου, και σε πολιτισμικό επίπεδο έπρεπε να νικηθεί».
Τελικά, το ελληνικό πνεύμα, όμως, μετέτρεψε τον Χριστιανισμό από σοβαρή απειλή σε μια από τις κύριες δυνάμεις του;
«Θα μπορούσαμε να το πούμε αυτό».
Γράφετε ακόμη για την ελάχιστα εξηγήσιμη κεντρική σκηνή της ζωφόρου του Παρθενώνα, και την συνδέετε με τον θρύλο του μυθικού βασιλιά της αρχαίας Αθήνας, Ερεχθέως.
«Υιοθετώ την άποψη της αμερικανίδας καθηγήτριας Τζόαν Κόναλι. Οι περισσότεροι μελετητές βέβαια πιστεύουν πως η ζωφόρος απεικονίζει τα Παναθήναια. Εγώ, συμφωνώντας με την Κόναλι, σχεδόν το αποκλείω. Οι ζωφόροι των ελληνικών ναών απεικόνιζαν βαθύτατα συμβολικές, θρησκευτικές, αναπαραστάσεις. Γιατί στον Παρθενώνα να υπήρχαν απλώς σκηνές από τα Παναθήναια; Πιστεύω λοιπόν πως στη ζωφόρο απεικονίζεται η θυσία των θυγατέρων του Ερεχθέως. Κάτι βαθύτατα συμβολικό, το οποίο αποτέλεσε το θέμα μιας σημαντικότατης, δημοφιλέστατης στα αρχαία χρόνια, αλλά χαμένης έως πρόσφατα τραγωδίας του Ευριπίδη, του «Ερεχθέως». Πολλά από τα λόγια του Ευριπίδη βρέθηκαν, πριν από 30 χρόνια και πλέον στη Σορβόνη, εγχάρακτα σε πάπυρο με τον οποίο ήταν τυλιγμένη μια μούμια από την Αίγυπτο»!
Αναφέρετε όμως ακόμη πως από τα 90 έργα που έγραψε ο Ευριπίδης σώζονται σήμερα 18, και πως αν η τραγωδία αυτή βρισκόταν ανάμεσα σε αυτά τα 18, τότε ο μύθος του Ερεχθέως θα ήταν τόσο γνωστός στη δυτική κουλτούρα όσο ο μύθος του Οιδίποδα. Γράφετε ακόμη πως αν ο Φρόιντ γνώριζε τον μύθο, θα είχε ασφαλώς γράψει μια μελέτη πάνω σε αυτόν, που θα μας επηρέαζε βαθύτατα! Τι σας κάνει να πιστεύετε κάτι τέτοιο;
«Ο μύθος του Ερεχθέως ήταν πολύ δημοφιλής στην αρχαιότητα. Εαν είχε διασωθεί, θα ήταν ένα πολύ ισχυρό πνευματικό σύμβολο. Ηταν ο πρώτος μυθικός βασιλιάς της Αθήνας, στα βάθη της αρχαιότητας. Το Μαντείο των Δελφών τον συμβούλευσε πως για να αποκρούσει νικηφόρα την επιδρομή των Θρακών, θα έπρεπε να θυσιάσει μία από τις τρεις κόρες του. Οι υπόλοιπες δύο κόρες του όμως επεμβαίνουν, και επιθυμούν να θυσιασθούν και αυτές. Ο πυρήνας του μύθου λοιπόν είναι η θυσία των θυγατέρων. Προσφέρουν τον εαυτό τους στην πόλη. Σε κάτι μεγαλύτερο από τους εαυτούς τους. Αυτό πιστεύω πως απεικονίζει η κεντρική σκηνή της ζωφόρου. Οι ψυχολογικές αποχρώσεις που περιγράφει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του είναι ανεκτίμητες, πρωτοφανείς και συγκλονιστικές».
Πώς το ξέρετε;
«Ο πάπυρος διέσωσε όλους τους βασικούς μονολόγους. Τα τμήματα αυτά της τραγωδίας έχουν κυκλοφορήσει σε βιβλίο, σε επιμέλεια του καθηγητή Κόλιν Οστιν. Η τραγωδία αυτή, έστω και ελλιπής, μπορεί να παιχτεί, αλλά δεν έχει επιχειρηθεί κάτι τέτοιο, ως τώρα, από κανέναν. Θα ήταν υπέροχο αν κάποιος το τολμούσε. Την ονειρεύομαι να παίζεται μπροστά στα Γλυπτά του Παρθενώνα, ή σε αντίγραφά τους».
Γράφετε ακόμη πως «η ελληνική τέχνη αναμειγνύει θεούς και θνητούς, ζωντανούς και νεκρούς, το παρελθόν και το παρόν, το ορατό με το αόρατο». Ποιος είναι κατά τη γνώμη σας ο απώτερος σκοπός αυτής της μείξης;
«Θα υπογραμμίσω, κατ’ αρχήν, πως δεν είμαι ειδικός. Ωστόσο, βλέποντας αναπαραστάσεις με ζωντανούς να μιλούν με νεκρούς, μου είχε γεννηθεί και μένα η ίδια απορία. Η τέχνη αυτή δεν είναι ασφαλώς ρεαλιστική. Ποιο είναι λοιπόν το νόημα που εκπέμπει; Κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για την ιδέα μιας ανώτερης ενότητας που περιλαμβάνει τα πάντα. Ενότητα χρόνου και τόπου. Η ιδέα της ενότητας των πάντων αναδύεται απ’ όλες τις εκφάνσεις της ελληνικής τέχνης, και ασφαλώς από τις ιερές αναπαραστάσεις των Γλυπτών του Παρθενώνα».
Ως Βρετανός, αισθανθήκατε κάποιο ηθικό δίλημμα σχετικά με το αν έπρεπε να αποκαλύψετε την καταστροφική λεύκανση των Γλυπτών;
«Καθόλου. Είμαι επιστήμονας, ιστορικός. Ερευνώ μεθοδικά, και επιδιώκω διαρκώς να μαθαίνω τι ακριβώς συνέβη. Η αποστολή μου είναι ίδια μ’ αυτή του Βρετανικού Μουσείου: η μελέτη του παρελθόντος και όχι η απόκρυψή του. Δεν υπήρξε λοιπόν κανένα ηθικό δίλημμα. Αντιθέτως, με εκπλήσσει η συμπεριφορά του μουσείου που απ’ ό,τι φαίνεται προσπαθεί να υποβαθμίσει την αλήθεια αντί να την αναδείξει».
Το βιβλίο σας όμως θίγει και άλλα θέματα, που προς το παρόν δεν έχουν πάρει τη δημοσιότητα που θα έπρεπε. Για παράδειγμα, παρουσιάζεται, πρώτη φορά, στο ευρύ κοινό, μέσω του βιβλίου σας, το περιβόητο «δεύτερο φιρμάνι» που εξέδωσε η οθωμανική κυβέρνηση τον Ιούλιο του 1801, και στο οποίο στηρίχθηκε ο Ελγιν για να αρχίσει να αποκαθηλώνει τα Γλυπτά. Μου έκανε τρομακτική εντύπωση πως σε κανένα σημείο του εγγράφου δεν δίδεται η άδεια για την παραμικρή αφαίρεση κομματιών από τον Παρθενώνα! Αρα ο Ελγιν έδρασε παράνομα;
«Νομίζω πως ναι. Δωροδόκησε, απείλησε, αλλά και κολάκευσε για να επιτύχει τους στόχους του. Αργότερα, όμως, ζητήθηκαν κάποια άλλα έγγραφα από την οθωμανική κυβέρνηση, που τελικώς όταν δόθηκαν επικύρωσαν τις πράξεις του».
Μα, πρόκειται για απάτη! Επί πέντε χρόνια, το πρώτο φορτίο Γλυπτών παρέμενε στο λιμάνι του Πειραιά χωρίς άδεια εξαγωγής! Οι οθωμανικές αρχές είχαν σκληρύνει τη στάση τους, δηλώνοντας πως «ο Λόρδος Ελγιν δεν είχε ποτέ την άδεια να αφαιρέσει τίποτε από την Ακρόπολη». Δεν νομίζετε πως πρόκειται για καθαρώς παράνομη πράξη;
«Κατ’ αρχήν, ναι, αλλά στο τέλος δόθηκε επίσημη άδεια εξαγωγής. Γενικά, πρόκειται για μια ερώτηση που είναι τόσο ιστορική όσο και νομική. Υπάρχει ένας διάσημος καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Στάνφορντ στην Καλιφόρνια, ο Τζον Χένρι Μέριμαν, που πριν από κάποια χρόνια ερεύνησε το ζήτημα και υποστήριξε πως, αν σήμερα απευθυνόταν η Ελλάδα στα διεθνή δικαστήρια, θα έχανε την υπόθεση, κυρίως εξαιτίας του εγγράφου που επιτρέπει την έξοδο των Γλυπτών. Ολα είναι ενδεχόμενα».
Μα, πώς γίνεται μια νόμιμη εξαγωγή να νομιμοποιεί μια παράνομη αφαίρεση; Δηλαδή, αν εξαχθεί κάτι κλεμμένο, παύει να είναι κλεμμένο; Και έπειτα, η αφαίρεση αναπόσπαστων κομματιών του Παρθενώνα προκάλεσε σημαντική ζημιά στον ναό. Οχι μόνο η αφαίρεση, αλλά και η ζημιά στον ναό θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο νομικής διαμάχης.
«Δεν γνωρίζω. Δεν είμαι ειδικός για να σας απαντήσω. Θα σας συμβούλευα να απευθυνθείτε στον κ. Μέριμαν. Είναι ο πιο κατάλληλος».
Για τη λεύκανση του 1938, όμως, δεν έχετε καμιά αμφιβολία πως έγινε εξαιτίας της υπεροψίας του Λόρδου Ντουβίν. Πως έκανε εν γνώσει του κάτι απαράδεκτο, υπό την ανοχή του μουσείου, απλώς και μόνο γιατί ήθελε τα Γλυπτά όσο γίνεται πιο λευκά!
«Ναι, οι υπεύθυνοι του μουσείου έχασαν τελείως τον έλεγχο εκείνη την εποχή, και όταν τον ανέκτησαν, ήταν πλέον αργά. Το επιχείρημα πως τα φυλάσσουν άψογα δεν έχει πλέον καμιά αξία. Δεν μπορώ να αποδεχθώ πως δεν γνώριζαν. Κανείς δεν είπε ποτέ πως η καλύτερη τεχνική συντήρησης και καθαρισμού Γλυπτών ήταν οι σκληρές βούρτσες και το ανθρακοπυρίτιο».
Μήπως λανθασμένα νόμιζαν πως έπρατταν σωστά;
«Το αποκλείω, κατηγορηματικά. Η χρησιμοποίηση μεταλλικών εργαλείων στην επιφάνεια ενός αρχαίου αγάλματος περιφρονεί κάθε αρχή συντήρησης και σήμερα και πριν από 60 χρόνια. Το ανθρακοπυρίτιο ένα τεχνητό υλικό, το οποίο δημιουργείται σε υψηλή θερμοκρασία μέσα σε πυρακτωμένους φούρνους ήταν τότε το πιο σκληρό υλικό στη φύση μετά το διαμάντι, και το χρησιμοποιούσαν οι τεχνίτες για να ακονίζουν ατσάλινα εργαλεία και να λειαίνουν τους σκληρότερους γρανίτες. Μόνο που ο Λόρδος Ντουβίν το χρησιμοποίησε επάνω στα Γλυπτά του Παρθενώνα».
Το μουσείο παραδέχθηκε πως προκλήθηκε ζημιά στο 10% της συλλογής. Δηλαδή, η «άψογη φύλαξη» δικαιολογεί μια ζημιά της τάξεως του 10%! Δεν νομίζετε πως το Βρετανικό Μουσείο εισάγει νέα, επαναστατικά, «ήθη» στην επιστήμη της συντήρησης αρχαίων θησαυρών;
«Ο διευθυντής του μουσείου δρ. Ρόμπερτ Αντερσον δήλωσε στο ραδιόφωνο πως πρόκειται για τραγωδία. Αυτό τα λέει όλα. Το 10% είναι πάντως λάθος».
Σε τηλεφωνική μας επικοινωνία, προτού σας συναντήσω, είχατε πει πως το συνέδριο που θα εξετάσει τα Γλυπτά τελικά δεν αρκεί. Πώς φθάσατε σε αυτό το συμπέρασμα;
«Λέγεται πως θα γίνει ένα ακαδημαϊκο συνέδριο. Και ένα ακαδημαϊκο συνέδριο σημαίνει πως απλώς καλείς κάποιους ακαδημαϊκούς, που προσκομίζουν εκθέσεις τις οποίες αργότερα δημοσιεύουν. Τίποτε άλλο. Κανονικά θα έπρεπε να εξετασθούν όλα τα διαθέσιμα στοιχεία και έγγραφα. Θα έπρεπε ακόμη, προτού εξαχθεί το παραμικρό συμπέρασμα, να εξετασθούν τα ίδια τα Γλυπτά και τα εκμαγεία τους με την πλέον προηγμένη λέιζερ τεχνολογία. Μόνο τότε θα είχαμε ένα αδιάσειστο επιστημονικό συμπέρασμα. Δεν νομίζω όμως πως το μουσείο είναι διατεθειμένο να προχωρήσει προς αυτή την κατεύθυνση παρά τις αρχικές διαβεβαιώσεις».
Επιδιώκει δηλαδή μία δικανική και όχι αυστηρά αντικειμενική επιστημονική ετυμηγορία;
«Ενδέχεται! Μεθοδεύεται η οργάνωση ενός συνεδρίου με βάση τη συντήρηση και αποκατάσταση γλυπτών γενικά, και όχι των Γλυπτών του Παρθενώνα. Θα επιχειρηθεί, για παράδειγμα, να αποδειχθεί πως γλυπτά που έμειναν στην Ελλάδα έπαθαν μεγαλύτερη ζημιά απ’ αυτά που μεταφέρθηκαν στην Αγγλία. Ενας φίλος μου, που ενδιαφέρθηκε να μάθει λεπτομέρειες, έλαβε γράμμα από το μουσείο που έλεγε πως θα κληθούν ειδικοί από την Ιταλία, την Ελλάδα, τη Γερμανία και τη Γαλλία για να μιλήσουν για τις τεχνικές συντήρησης που εφαρμόζονταν στις χώρες τους, σε ένα συνέδριο που τοποθετείται περίπου το φθινόπωρο του 1999!».
(σ.σ.: Ο διευθυντής του ελληνορωμαϊκού τμήματος του Βρετανικού Μουσείου δρ Ιαν Τζένκινς, ουσιαστικά, επιβεβαίωσε τον κ. Σεντ Κλερ, όταν σε δήλωσή του προς «Το Βήμα» υποστήριξε πως «στο συνέδριο θα πρέπει να εξετασθεί τι συνέβη με ανάλογα Γλυπτά στην Αθήνα, στο Παρίσι και φυσικά στην Ιταλία. Το συνέδριο δεν θα ασχοληθεί αποκλειστικά και μόνο με την περίπτωση των Γλυπτών του Παρθενώνα, αλλά θα εξετάσει το γενικότερο θέμα της μεταχείρισης αντικειμένων γλυπτικής. Οι Ελληνες ειδικοί, για παράδειγμα, θα κληθούν να εκφράσουν την επιστημονική τους άποψη για τη συντήρηση αγαλμάτων και γλυπτών που βρίσκονται στην Αθήνα».)
Στο βιβλίο σας, αναφέρετε ακόμη και ένα περιστατικό που συνέβη, ενώ περπατούσατε στην Οξφόρδη μαζί με κάποιον γνωστό σας, στενά συνδεδεμένο με το Βρετανικό Μουσείο. Είχατε πραγματικά την αίσθηση πως προσπαθούσε να διαπραγματευθεί μαζί σας για να μη δημοσιοποιήσετε τα αποτελέσματα της έρευνάς σας;
«Δεν θέλω να πω το όνομα, γιατί δέχθηκα καλώς ή κακώς η συνομιλία να είναι εμπιστευτική. Ομως, νομίζω πως η συνάντηση αυτή και ο περίπατος έγιναν για να πεισθώ και να μην αποκαλύψω αυτά που έμαθα. Εγινε μια διακριτική προσπάθεια για να αποφευχθεί αυτό που επακολούθησε».
ΛΟΝΔΙΝΟ, Ιούλιος.
Σίγουρα, όπως φρόντισαν να υπογραμμίσουν οι «Times», δεν θα μπορούσαν τα εγκαίνια των δύο νέων «Parthenon Galleries» να συμπέσουν σε καλύτερη χρονική συγκυρία. Κατά ένα σημαντικό βαθμό αποσπούν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης από το «σκάνδαλο της λεύκανσης» και δίνουν στο Βρετανικό Μουσείο μια νέα ευκαιρία να επιδείξει τη σημασία που δίνει στον Παρθενώνα.
Πώς ήταν η Ακρόπολη λίγα χρόνια μετά την ολοκλήρωση της ανέγερσής της; Αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα και ο διευθυντής του Ελληνορωμαϊκού Τμήματος Dr. Jenkins και οι συνεργάτες του απάντησαν με πολλούς τρόπους: Κατ’ αρχάς με ένα μοντέλο της Ακρόπολης, όπως και με μια ανακατασκευή σε φυσική κλίμακα της βορειοδυτικής πλευράς του ναού. Επειτα με μια «υπολογιστική ανακατασκευή», όπου στην οθόνη κομπιούτερ παρουσιάζεται κάθε γωνιά του Παρθενώνα όπως ήταν πριν από 2.500 χρόνια. Τέλος, με το «Σχέδιο Τειρεσίας» («Tiresias Project»), οι άνθρωποι που δεν έχουν δυνατότητα όρασης (όπως ο θρυλικός μάντης) μπορούν να «δουν» τον Παρθενώνα αγγίζοντας πολλά από τα σημεία του στα οποία περιλαμβάνεται η περίφημη ζωφόρος για την οποία δεν είμαστε απολύτως σίγουροι τι ακριβώς απεικονίζει: την εορτή των Παναθηναίων ή την πολύ πιο φορτισμένη και συμβολική θυσία των θυγατέρων του Ερέχθου, την οποία περιγράφει ο Ευριπίδης σε μια ως πρόσφατα χαμένη τραγωδία;
Οπως πολύ σωστά λέγεται, ο Παρθενώνας και τα Γλυπτά του ως τώρα «προσφέρονταν προς λατρεία» στο Βρετανικό Μουσείο. Κανένας δεν τα «εξηγούσε» κάτι που άρχισε να γίνεται μόλις την τελευταία εβδομάδα, σε αυτές τις δύο νέες αίθουσες! Φυσικά, η ελληνική τέχνη ξεγελά αρκετά, γιατί είναι τόσο ανθρωποκεντρική που το μη εξασκημένο μάτι πιστεύει πως δεν χρειάζονται εξηγήσεις. Οσο όμως προσεγγίζει κανένας όλο και πιο κοντά κάθε γωνία του ναού, η τελειότητα στις υλικές αλλά και στις άυλες μορφές την οποία συναντά γίνεται ένα μυστήριο που όλο και μεγαλώνει. Αφού έγινε φανερό το ότι δυστυχώς απέτυχε παταγωδώς στη συντήρηση, περιποίηση και διαφύλαξη των Γλυπτών, το Βρετανικό Μουσείο μπορεί φυσικά να παρηγορηθεί από το γεγονός πως πράγματι τα μελετά μεθοδικά, διαδίδει ανά τον κόσμο τη μαγεία τους και φροντίζει να τα παρουσιάζει με τον καλύτερο τρόπο. Αυτό όμως δεν είναι «βρετανική προσφορά» αλλά υποχρέωση και ευθύνη απέναντι στους Ελληνες και στην ανθρωπότητα, που οι Βρετανοί έχουν την τιμή και το χρέος να φέρουν και για την οποία ελέγχονται αυστηρά και πρέπει να ελεγχθούν ακόμη αυστηρότερα.
