H τετράτομη Ιστορία του Σπυρίδωνος Τρικούπη εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο τα χρόνια 1853-1857 και γνώρισε αρκετές επανεκδόσεις, από τις οποίες αξίζει να αναφέρουμε την έκδοση του 1925-1926, με πρόλογο του Κωστή Παλαμά και επίμετρο του K. Αμαντου, με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας της Ελληνικής Επανάστασης. H Ιστορία του Τρικούπη κατέχει μια ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα πρώτα ιστορικά έργα που γράφτηκαν για την Επανάσταση του 1821, την εποχή που δεν είχε υπάρξει ακόμη η γενική σύνθεση της Ιστορίας του ελληνικού έθνους από τον K. Παπαρρηγόπουλο.
Γύρω στο 1850 παρατηρείται πράγματι μια σημαντική παραγωγή έργων σχετικά με τον Αγώνα. Τα έργα αυτά ανήκουν σε δύο κατηγορίες. Πρώτον, είναι τα απομνημονεύματα των αγωνιστών, στρατιωτικών και πολιτικών, οι οποίοι, συναισθανόμενοι την εγγύτητα του βιολογικού τους τέλους, επιθυμούν να καταθέσουν τη μαρτυρία τους και να κάνουν απολογισμό του «μεγάλου γεγονότος» που έζησαν. Τα απομνημονεύματα έχουν οπωσδήποτε απολογητικό χαρακτήρα, εφόσον στοχεύουν κατ’ εξοχήν στη δικαίωση της δράσης του συγγραφέα και στην ανάδειξη του πρωταγωνιστικού του ρόλου. Δεδομένων μάλιστα και των εμφύλιων συγκρούσεων στις οποίες μετείχαν, οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης επιθυμούν να δώσουν τη δική τους εκδοχή για τα γεγονότα. Τα απομνημονεύματα προσφέρουν πάντως την απαραίτητη πρώτη ύλη για τη συγγραφή της ιστορίας της Επανάστασης.
H δεύτερη κατηγορία έργων είναι τα ιστοριογραφικά, τα οποία ωστόσο δεν είναι συνταγμένα από ιστορικούς. Ανήκουν εδώ οι ιστορικές συνθέσεις του Ιωάννη Φιλήμονα, του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού και του Σπυρίδωνος Τρικούπη. Αυτοί οι πρώτοι ιστορικοί της Επανάστασης έχουν βέβαια την ιδιαιτερότητα ότι, παρ’ όλο που επιχειρούν μια σύνθεση που υπερβαίνει τη χρονογραφία, είναι ταυτόχρονα και αυτόπτες και σύγχρονοι των γεγονότων. Ο ίδιος ο Τρικούπης θεωρεί ότι αποτελεί πλεονέκτημα να είναι ο ιστορικός σύγχρονος των γεγονότων που ιστορεί λόγω της «συνενσαρκώσεώς του» στην αφήγηση. Εξάλλου η αμεροληψία του ιστορικού δεν εξαρτάται, σύμφωνα με τον Τρικούπη, από την απόσταση που έχει από τα γεγονότα. Οπως έγραψε, απαντώντας σε κριτική του Φίνλεϋ, «εγγύησις της ακριβείας των ιστορουμένων είναι κυρίως ο χαρακτήρ του ιστορικού».
H ιστορία του Τρικούπη ξεκινά από τα αίτια της Επανάστασης και τη Φιλική Εταιρεία και καταλήγει στο 1830 με την ανακήρυξη της ελληνικής ανεξαρτησίας. Είναι έργο μετρημένο, γραμμένο χωρίς στόμφο. H γλώσσα του κειμένου ακολουθεί τη «μέση οδό», ούτε δημοτική ούτε αρχαΐζουσα, μια συγκρατημένη καθαρεύουσα. Διακρίνεται για την ισορροπημένη δομή του και τον πολιτικό στοχασμό που διατρέχει την περιγραφή των γεγονότων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αγγλόφιλη και συνταγματική τοποθέτηση του συγγραφέα και η σύμπλευσή του με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο επηρέασαν την ιστορική του γραφή, την ερμηνεία των γεγονότων και τον χαρακτηρισμό των πρωταγωνιστών της Επανάστασης.
Ο Τρικούπης αναζήτησε πάντως την αλήθεια, αναγνωρίζοντας με εντιμότητα ατέλειες και ανακρίβειες στο έργο του. Γεννημένος ποιητής, σύμφωνα με τον K. Παλαμά, οδηγήθηκε από την ίδια τη ζωή στην πολιτική και στην ιστοριογραφία. Αλλωστε, όπως γράφει πάλι ο Παλαμάς, η αλήθεια που αναζητά ο ιστορικός «μοιάζει πάρα πολύ με την ποιητική αλήθεια». Ο ποιητής και πολιτικός Σπυρίδων Τρικούπης συναίρεσε λοιπόν τις δύο αυτές ιδιότητές του στη συγγραφή της Ιστορίας.
H κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
