Ο ένας είναι Γάλλος και ο άλλος Αμερικανός. Ο πρώτος είναι υπέρ του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, ο δεύτερος εναντίον. Ο Αντρέ Γκλυκσμάν, εκπρόσωπος των λεγομένων «νέων» φιλοσόφων της Γαλλίας, δεν έχει κρύψει ποτέ τα φιλοαμερικανικά του αισθήματα. Ο Μάικλ Γουόλτσερ από την πλευρά του, αριστερός αμερικανός φιλόσοφος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Πρίνστον και διευθυντής του περιοδικού «Dissent», δεν έχει κρύψει ποτέ την αντιπάθειά του προς τον πρόεδρο Μπους. Σε πρόσφατες συνεντεύξεις τους οι δύο διανοούμενοι, ένθεν κακείθεν του Ατλαντικού, εξέφρασαν τις απόψεις τους για τις ΗΠΑ, τον πόλεμο και την τρομοκρατία.
Στο καινούργιο βιβλίο του που μόλις κυκλοφόρησε στη Γαλλία («Le discours de la haine») ο Αντρέ Γκλυκσμάν μιλάει για την «ανισορροπία της τρομοκρατίας» που έχει διαδεχθεί την «ισορροπία του τρόμου» και αναλύει το μίσος που υποκινεί μια «επιθυμία καταστροφής» στη σύγχρονη εποχή. Κατά τη γνώμη του, όπως σε κάθε εποχή, η τρομοκρατία είναι ένα φαινόμενο το οποίο απαιτεί δραστική αντιμετώπιση και ξεκάθαρες θέσεις, τόσο από τους διανοουμένους όσο και από τις κυβερνήσεις, ειδικά της Ευρώπης. Οι δικές του θέσεις είναι οι εξής:
Για την τρομοκρατία
«Πριν από την 11η Σεπτεμβρίου 2001, αμέσως μετά τον Μάη του 1968, οι διανοούμενοι είχαν βρεθεί αντιμέτωποι με το καυτό θέμα της τρομοκρατίας. H Μπάαντερ στη Γερμανία, οι Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία, τα παλαιστινιακά κινήματα… Επρεπε να διαλέξουν στρατόπεδο. Ο Φουκό, εγώ και αρκετοί άλλοι καταδικάσαμε όλα αυτά. Ορισμένοι, όπως ο Ντελέζ, δίσταζαν ανάμεσα στην υποστήριξη και στην ανοχή. Ο Ζαν Ζενέ γέμισε επαίνους τον «Μαύρο Σεπτέμβρη» επειδή μετέφερε τον αγώνα στο «πραγματικό πεδίο του», όχι τη Μέση Ανατολή, αλλά την Ευρώπη… με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη. Στο είδος του ο Ζαν Ζενέ υπήρξε ένας προφήτης. Στην οικογένειά μου κάναμε αντίσταση ενάντια στον ναζισμό και ήταν πάντα προφανές για εμάς ότι η σύλληψη ομήρων και οι επιθέσεις εναντίον αμάχων ήταν χαρακτηριστικά της τρομοκρατικής συμπεριφοράς των ναζιστών. Το ότι ο κινηματογραφημένος αποκεφαλισμός ενός ομήρου βαφτίζεται «αντίσταση» αποτελεί μια ανησυχητική ένδειξη του πόσο χαμηλά έχει κατέβει το όριο της ανοχής μας απέναντι στη βαρβαρότητα».
Για τις ΗΠΑ
«Ο καλύτερος τρόπος για να κοιμάσαι ήσυχος είναι να πείσεις τον εαυτό σου ότι το θύμα είναι ο θύτης. Γι’ αυτό και η ρητορική του Μάικλ Μουρ στο «Φαρενάιτ 9/11» είχε τόση επιτυχία στους Ευρωπαίους. H Αμερική είναι η αιτία των πάντων, κάθε κακού που πλήττει τον πλανήτη· αυτό είναι το όπιο που κάνει τους λαούς να αποδίδουν με μαγικό τρόπο στα «γεράκια» της Ουάσιγκτον την πηγή της καταστροφής που έπεσε στις ΗΠΑ την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Ο αντιαμερικανισμός έχει, στον παγκόσμιο ψυχισμό, μια καθησυχαστική λειτουργία. Αν φύγει ο Τζορτζ Μπους, όλα θα πάνε μια χαρά μέσα στον καλύτερο πολυπολικό κόσμο, σοφό και ειρηνικό· έτσι θέλουν να πιστεύουν. Ωραίος εξορκισμός».
Για το κίνητρο της τρομοκρατίας
«Εχουμε περάσει από την εποχή της βόμβας υδρογόνου στην εποχή των ανθρώπινων βομβών. Το πεδίο της μάχης δεν είναι πια το συγκεκριμένο (και απτό) πεδίο συσχετισμού μεταξύ ένοπλων ανθρώπων. Το μυαλό του καθενός από εμάς αποτελεί πλέον κύριο στόχο. H συνείδηση των πολιτών, η κοινή γνώμη, αποτελούν το νέο πεδίο αντιπαράθεσης όπου το χειρότερο και το καλύτερο συσκέπτονται και αποφασίζουν. Είτε υποκύπτει κανείς στον πανικό είτε του αντιστέκεται. H ανθρώπινη βόμβα έχει για καύσιμο το μίσος. Το μίσος δεν είναι το μηχανικό αποτέλεσμα μιας εξωτερικής αιτίας – της πείνας, της εξαθλίωσης, της καταπίεσης, του εξευτελισμού. Δεν πάνε όλοι οι καταπιεσμένοι και οι πεινασμένοι της Γης να ανατιναχθούν μέσα σε ένα λεωφορείο ή έξω από μια εκκλησία ή ένα τζαμί. Το μίσος είναι προσωπική απόφαση. Και είναι λάθος να το υποβιβάζουμε σε απλό θρησκευτικό φανατισμό».
Για τον πόλεμο του Τζορτζ Μπους
«Θα προτιμούσατε να πολεμήσουμε την τρομοκρατία ξυπόλυτοι, με την αθωότητα των ειρηνιστών, ή με τη ρητορική της διπλωματίας των σκαρπινιών; Μερικές φορές πρέπει να αντιστεκόμαστε στην τρομοκρατική βία με τη βία. Το μίσος εναντίον της Αμερικής είναι ο μικρότερος κοινός παρονομαστής του σύγχρονου φανατισμού. Είναι ένα ιδεολογικό πάθος το οποίο μοιράζονται τα δύο τρίτα των κατοίκων του πλανήτη».
Για τους νεοσυντηρητικούς:
«Είμαι δύσπιστος απέναντι σε αυτόν τον ορισμό. Μιλάμε για ένα σώμα ή για ένα δόγμα; Για μια ομάδα πίεσης; Ισως· όμως τα λόμπι φτιάχνονται και ξεφτιάχνονται στο Πεντάγωνο, όπως και αλλού, από τη μία στιγμή στην άλλη. Μήπως πρόκειται για έναν μικρό Σατανά που επινόησαν εκείνοι που μέμφονται τον Μπους; Μάλλον και αυτό».
Για την πολιτική των ΗΠΑ εναντίον της τρομοκρατίας
«H Αμερική βλέπει τις πρώτες συνέπειες τόσο των επιτυχιών όσο και των αποτυχιών από την επέμβαση στο Ιράκ. H έκθεση της Βουλής των Αντιπροσώπων για την 11η Σεπτεμβρίου 2001 και τα επακόλουθά της είναι αξιοσημείωτη. Εισάγει μια σημαντική εξέλιξη. Οι Αμερικανοί θεωρούν πλέον ρητώς τον πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας μακροπρόθεσμο: 1) είναι ένας αγώνας που θα διαρκέσει για μία ή δύο γενεές, 2) δεν είναι μόνον αστυνομικός και στρατιωτικός, αλλά εισάγει στο παιχνίδι μια δύσκολη και μακρά «μάχη των ιδεών». Το πρόγραμμα αυτό είναι αποτέλεσμα κοινής δουλειάς των Ρεπουμπλικανών και των Δημοκρατικών. Απέχουμε πολύ από τις υποτιθέμενες φατρίες που δήθεν χειραγωγούν τον Λευκό Οίκο και το Πεντάγωνο. Θα το διαπιστώσουμε όταν καταλαγιάσουν οι υπερβολές της προεκλογικής περιόδου».
Για τη στάση της Ευρώπης
«H Ευρώπη δεν πάσχει από έλλειψη ανδρισμού, όπως ατυχώς έχει υπονοηθεί από μεταφορές του τύπου «οι ΗΠΑ είναι από τον Αρη, η Ευρώπη από την Αφροδίτη». Απλώς τρέφεται από την ίδια αυταπάτη που είχε επικρατήσει στις ΗΠΑ επί περισσότερο από μία δεκαετία, νομίζει ότι βρίσκεται υπεράνω της Ιστορίας, των μαχών και των αντιπαραθέσεών της, υπεράνω του καλού και του κακού. Νομίζει ότι είναι άτρωτη, όπως νόμιζαν οι ΗΠΑ πριν από την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Νομίζει ότι μπορεί να διάγει μια μετα-ιστορική ύπαρξη, σαν ένα μακάριο νησί ή ένα θέρετρο. Σημαντικό τμήμα των Αμερικανών καλλιεργεί ακόμη αυτό το ειδυλλιακό όνειρο, το οποίο ένα ενδιαφέρον τμήμα Ευρωπαίων, ιδιαίτερα στην Ανατολική Ευρώπη, απορρίπτει, εξαιτίας δύο αιτιών: της πρόσφατης ανάμνησης του ολοκληρωτικού δεσποτισμού και της ανησυχίας για την ανάκαμψη της αγριότητας του Κρεμλίνου.
H Δυτική Ευρώπη, εφησυχασμένη και προστατευμένη από την αμερικανική πυρηνική ομπρέλα, έχει ξεχάσει αυτά που θεμελίωναν τον κοινό προσανατολισμό της: μετά τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν εναντίον του φασισμού, του ολοκληρωτισμού και της αποικιοκρατίας. Σήμερα όμως αυτά τα θεμέλια μοιάζουν τόσο μακρινά… Ο φασισμός ενός Σαντάμ Χουσεΐν δεν σόκαρε πολύ κόσμο και ο ισλαμικός φασισμός φαίνεται ανεκτός. Οσο για τον αυταρχισμό του Πούτιν και τη συμπεριφορά του αποικιοκρατικού στρατού του στην Τσετσενία, δεν ενοχλούν σε τίποτε τους καγκελαρίους μας. H βύθιση σε έναν φανταστικό, υπέροχο, ειρηνιστικό κόσμο μεταφράζεται από πολλούς ευρωπαίους διανοουμένους ως ένδειξη ηθικής ανωτερότητας. H Ευρώπη νομίζει ότι γίνεται ισχυρή επιβάλλοντας στον υπόλοιπο κόσμο την ύπαρξή της εκτός της Ιστορίας σαν έναν ιδανικό κανόνα».
Για το μίσος
«Στον σημερινό κόσμο, θεμελιώδη μίση δημιουργούν τρία φόβητρα: τους Εβραίους, τους Αμερικανούς και τις γυναίκες. Το μίσος για τις γυναίκες είναι το αρχαιότερο και το σταθερότερο. Δεν ανήκει μόνο στον μουσουλμανικό κόσμο, διατρέχει όλη την Ιστορία μας, από την Ωραία Ελένη, την Πανδώρα και την Αντιγόνη, που θάφτηκε κάτω από ένα τσαντόρ από πέτρες».
Υπάρχουν ηθικά απαραίτητοι πόλεμοι
Για τον Μάικλ Γουόλτσερ υπάρχουν πόλεμοι δίκαιοι, νόμιμοι και ηθικά δικαιολογημένοι. Ο πόλεμος όμως του Τζορτζ Μπους στο Ιράκ δεν είναι ένας από αυτούς. Ο αμερικανός φιλόσοφος είναι ανθρωπιστής, δεν ασπάζεται όμως τις απόλυτες απόψεις των ειρηνιστών που αποκλείουν τον πόλεμο σε κάθε περίπτωση. Θεωρεί ότι ορισμένες καταστάσεις, και υπό πολύ συγκεκριμένους όρους, επιβάλλουν την προσφυγή στα όπλα και πιστεύει ότι οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να αποδεχθούν αυτό το γεγονός και να πάψουν να αποφεύγουν να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Οι θέσεις του είναι οι εξής:
Για το Ιράκ
«H κατάσταση στο Ιράκ είναι τέτοια που πλέον δεν μπορεί κανείς παρά να πάρει άσχημες αποφάσεις, τόσο ως προς το να μείνει όσο και ως προς το να φύγει. Σε τέτοιον βαθμό που ορισμένοι στην αμερικανική Αριστερά θεωρούν ότι θα ήταν καλύτερο αυτές τις εκλογές να τις κερδίσουν οι Ρεπουμπλικανοί για να αντιμετωπίσουν αυτοί την καταστροφή που οι ίδιοι δημιούργησαν και να αφήσουμε τη νίκη των Δημοκρατικών για την επόμενη τετραετία: Ο Τζορτζ Μπους εξακολουθεί να ισχυρίζεται ότι όλα πάνε καλά… Οσο για τον Κέρι, δεν θα βρει μια λύση ως εκ θαύματος. Αν εκλεγεί, είναι πολύ πιθανόν να βρει, όπως και ο ίδιος ελπίζει, στρατιωτική συνδρομή από τους Ευρωπαίους. Πρώτα όμως θα πρέπει να εξηγήσει στον αμερικανικό λαό την πραγματική κατάσταση, με ειλικρίνεια, κάτι το οποίο ως τώρα δεν έχει γίνει ποτέ, και να αναγγείλει μια ημερομηνία αποχώρησης των στρατευμάτων. Μετά δεν θα έχει άλλη επιλογή από το να προωθήσει την εγκατάσταση ενός ιρακινού καθεστώτος ανεξάρτητου από τις ΗΠΑ, και όχι ενός καθεστώτος-δορυφόρου, όπως το φαντάζονταν ο Ράμσφελντ και ο Τσένι».
Για την Ευρώπη
«Θα μπορούσαμε να αποφύγουμε αυτόν τον πόλεμο. Επρεπε να ενεργήσουμε μαζί με την Ευρώπη, εφαρμόζοντας «έξυπνες κυρώσεις», όπως έλεγε ο Κόλιν Πάουελ. Θυμηθείτε, μετά τον πρώτο Πόλεμο του Κόλπου, οι σύμμαχοι, υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, είχαν θέσει υπό επιτήρηση το ιρακινό καθεστώς (εμπάργκο, επιθεωρητές, ζώνες απαγόρευσης πτήσης). Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες όμως, αφού υποστήριξαν αυτή την επιλογή, αποχώρησαν, αφήνοντας μόνες τις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Αν αυτό το καθεστώς επιτήρησης ήταν πραγματικά πολυμερές, αν τα γαλλικά αεροπλάνα πετούσαν μαζί με τα αμερικανικά στον ιρακινό εναέριο χώρο, αν οι ευρωπαϊκές εταιρείες δεν είχαν πουλήσει όπλα στον Σαντάμ παραβιάζοντας το εμπάργκο… νομίζω ότι τότε θα είχαμε αποφύγει τον πόλεμο. Ο Σαντάμ Χουσεΐν δεν θα μπορούσε να αντισταθεί στην πίεση μιας διεθνούς κοινότητας συμπαγούς και αποφασισμένης, θα είχε υποχωρήσει απέναντι σε ένα τελεσίγραφο το οποίο θα περιελάμβανε τη Γαλλία και τη Ρωσία. H απουσία θέλησης εκ μέρους των Ευρωπαίων επέτρεψε στους ιδεολόγους της κυβέρνησης Μπους να πυροδοτήσουν ευκολότερα τον πόλεμο».
Για τον δίκαιο πόλεμο
«Πιστεύω ότι υπάρχουν δίκαιοι πόλεμοι, ακόμη και ηθικά απαραίτητοι. Για μένα, που μεγάλωσα στη δεκαετία του 1940, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο πόλεμος εναντίον των ναζιστών ήταν απαραίτητος και ότι, αν είχε γίνει νωρίτερα, τα πράγματα θα ήταν καλύτερα για ολόκληρο τον κόσμο. Νόμιζα ότι, τουλάχιστον στην Ευρώπη, η ανάμνηση αυτής της περιόδου θα βάρυνε εναντίον των διαφόρων ειδών ειρηνιστικών κινημάτων. Αυτό όμως δεν συμβαίνει. Υπάρχει βεβαίως ένας όρος: ο πόλεμος πρέπει πάντα να υπόκειται σε μια ηθική κριτική. Οι επιθετικοί πόλεμοι, οι κατακτητικοί, αυτοί που έχουν στόχο να διευρύνουν μια σφαίρα επιρροής, είναι για μένα αδικαιολόγητοι. Είμαι λοιπόν αντίθετος στους ειρηνιστές, για τους οποίους κάθε πόλεμος αποτελεί έγκλημα, και στους ρεαλιστές, για τους οποίους το μόνο που μετράει είναι η υπεράσπιση των συμφερόντων.
H ιδέα του «δίκαιου πολέμου» δεν απαιτεί πολύπλοκες φιλοσοφικές συζητήσεις. Μπορεί να οριστεί και με απλά κριτήρια. Για παράδειγμα, μια χώρα που δέχεται επίθεση έχει το δικαίωμα να αμυνθεί και οι άλλες έχουν το δικαίωμα να τη βοηθήσουν. Από αυτή την άποψη, ο πρώτος πόλεμος του Κόλπου ήταν δίκαιος: το Ιράκ είχε εισβάλει στο Κουβέιτ, κράτος-μέλος του ΟΗΕ. Αλλη περίπτωση δίκαιου πολέμου είναι ο πόλεμος που γίνεται στο όνομα ενός λαού ο οποίος χάνεται, σφαγιάζεται, υφίσταται εθνοκάθαρση ή μαζική υποδούλωση. Είναι ο ανθρωπιστικός πόλεμος. Το 1991, όταν περίπου 3.000 σιίτες είχαν σφαγιαστεί από τον Σαντάμ, μια επέμβαση της Δύσης θα ήταν δικαιολογημένη».
Για τον «προληπτικό» πόλεμο
«Οι θεωρητικοί διακρίνουν μεταξύ του όρου «preemptive» (αποτρεπτικού) και «preventive»(προληπτικού). Ενας αποτρεπτικός πόλεμος αρχίζει προτού οι επιτιθέμενοι χτυπήσουν, γνωρίζεις όμως με απόλυτη βεβαιότητα ότι ετοιμάζονται να το κάνουν: το χτύπημα θα γίνει, απλώς εσύ φροντίζεις να επιτεθείς πρώτος. H στάση αυτή είναι κοινώς αποδεκτή. Ο προληπτικός πόλεμος από την πλευρά του απαντά σε μια υποθετική απειλή, στην οποία μπορείς να αντιδράσεις και με άλλον τρόπο. Δεν είναι δικαιολογημένος. Στο Ιράκ, παρ’ ότι η κυβέρνηση Μπους ισχυρίστηκε ότι η απειλή επίκειτο, υπήρχαν και άλλα μέσα για την αντιμετώπισή της».
Για το όνομα του πολέμου
«Σήμερα έχουμε την τάση να θεωρούμε τις επιθέσεις εγκληματικές πράξεις και να μιλάμε για «επιχειρήσεις», για «αστυνόμευση», προκειμένου να αποφύγουμε τη λέξη «πόλεμος». Ο πόλεμος, αυτός καθαυτός, είναι απαίσιος. Ωστόσο, μπορεί να είναι και δίκαιος. Πρέπει να προσπαθήσουμε να οικοδομήσουμε ένα μέλλον στο οποίο θα έχει μικρότερο ρόλο στη ζωή μας. Δεν μπορούμε όμως να αλλάξουμε την πραγματικότητα, αλλάζοντας απλώς τις λέξεις δεν εξαφανίζεις τον πόλεμο βαφτίζοντάς τον με άλλα ονόματα. H επέμβαση στον Αφγανιστάν μετά την 11η Σεπτεμβρίου ήταν ένας πόλεμος. H συζήτηση γύρω από τον πόλεμο δεν είναι καινούργια. Είναι αιώνια. Και νομίζω ότι είναι ουσιώδης σε μια σύγχρονη δημοκρατία».
Για την τρομοκρατία
«Ο πόλεμος εναντίον της τρομοκρατίας δεν μπορεί να είναι μονομερής και, αντίθετα με όσα ισχυρίζεται ο Τζορτζ Μπους, δεν τον κάνει κανείς εισβάλλοντας στο Ιράκ. Μια διαδεδομένη αντίληψη θέλει την τρομοκρατία να έχει ρίζες στη φτώχεια και στην ανισότητα. Αν ήταν έτσι, τότε το κέντρο των τρομοκρατικών δραστηριοτήτων θα έπρεπε να είναι η κάτω της Σαχάρας Αφρική ή η Λατινική Αμερική! Αντιδρώ σε αυτή την πολιτική κουλτούρα της «δικαιολόγησης». H τρομοκρατία είναι το μόνο μέσο να αγωνιστεί κανείς εναντίον ισχυρών κρατών; Ετσι όμως αποκλείει κανείς όλα τα άλλα μέσα: τη μη βίαιη αντίσταση, τις απεργίες, τις μαζικές διαδηλώσεις, το αντάρτικο… H τρομοκρατία είναι προς το συμφέρον των καταπιεσμένων: Μα κανένα έθνος δεν οφείλει την ανεξαρτησία του σε μια εκστρατεία τυφλών δολοφονιών. H τρομοκρατία είναι το τελευταίο καταφύγιο των απελπισμένων: Αυτό το τελευταίο καταφύγιο είναι μια εντελώς αφηρημένη έννοια. Ολες οι τρομοκρατικές εκστρατείες έγιναν και αποφασίστηκαν από μια ομάδα ανθρώπων καθισμένων γύρω από ένα τραπέζι, και κάποιοι από αυτούς διαφώνησαν (συνήθως ήταν οι πρώτοι που εξοντώθηκαν). Πρέπει να απορρίψουμε κάθε δικαιολογία για τον φόνο αθώων».
