Παράλληλοι βίοι Καποδίστρια και Τρικούπη
Πολλά γράφονται και θα γραφούν για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Χαρίλαου Τρικούπη (30.3.1896). Που είναι και ιδιαίτερα επίκαιρος, αφού, στην εποχή του, χαρακτηρίσθηκε (και ήταν) μεγάλος «εκσυγχρονιστής» σ’ όλους τους τομείς. Στον μικρό τούτο χώρο, δεν θα επαναλάβουμε τα γνωστά για το έργο του. Θα επιχειρήσουμε, μόνο, μια «παραλληλία», μια «σύγκριση» (κι ας μας συχωρέσει ο Πλούταρχος) του μεσολογγίτη πολιτικού με τον άλλον κορυφαίο «εκσυγχρονιστή» του 19ου αιώνα, τον Ιωάννη Καποδίστρια. Μ’ όλο που τους χώριζε μισός αιώνας (ο Καποδίστριας γεννήθηκε το 1776, ο Τρικούπης το 1832), έκδηλες είναι οι «συγγένειες» αλλά και οι αντιθέσεις τους.
Ηταν, κι οι δυο, γόνοι ονομαστών οικογενειών. Κερκυραίος και «κόντες» ο Καποδίστριας, που οι πρόγονοί του είχαν πολεμήσει μαζί με τους Βενετούς, κατά των Τούρκων. Μεσολογγίτης ο Τρικούπης, γιος του Σπυρίδωνα Τρικούπη, που είχε δράσει πολιτικά και διπλωματικά στην Επανάσταση, έγινε ιστοριογράφος της, και διορίστηκε απ’ τον Καποδίστρια Γραμματέας της Επικρατείας ο πρώτος πρωθυπουργός του νεοσύστατου κράτους. Διαφώνησε, όμως, με τον Κυβερνήτη, τάχθηκε με τη συνταγματική αντιπολίτευση εναντίον, αλλ’ αντιτάχθηκε στη βίαιη επιβολή των απόψεών της και, φυσικά, στη δολοφονία του Καποδίστρια. Η δραματική ειρωνεία είναι πως ο πολέμιος εκείνος της αυταρχίας έδωσε στον γιο του (που γεννήθηκε δέκα μήνες μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη) το όνομα Χαρίλαος, σύμβολο της «χαράς του λαού για την άφιξη του βασιλιά Οθωνα». Του Οθωνα, που θα επέβαλλε στη χώρα στυγνή απολυταρχία και ξενοκρατία…
Και οι δύο τους «παντρεύτηκαν» από νέοι την πολιτική κι αυτός ήταν ο μόνος τους γάμος.
Στα 24 του, ο Καποδίστριας μετέχει στην κυβέρνηση της Επτανησιακής Πολιτείας στα 24 του, ο Τρικούπης γίνεται μέλος της ελληνικής πρεσβείας του Λονδίνου. Στα 33 του, ο πρώτος διορίζεται στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας στα 33 του, ο δεύτερος πρωτοεκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου.
Αλλ’ αν η σταδιοδρομία του Τρικούπη έμεινε ελλαδική, του Καποδίστρια ήταν (στο μεγαλύτερο μέρος της) διεθνής και περίλαμπρη: υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας στα 39 χρόνια του, εκπρόσωπός της σε «ιστορικά» διεθνή συνέδρια (Βιέννης 1814-5, Λάιμπαχ 1821), αντιτάχθηκε στον Μέττερνιχ και αποκλήθηκε «αρχιτέκτων της ευρωπαϊκής ειρήνης του αιώνος»1.
Ο Τρικούπης πρωτοέγινε υπουργός Εξωτερικών στα 34 χρόνια του (1866), για να παραιτηθεί μετά ένα χρόνο, διαφωνώντας με τον Γεώργιο Α’, επειδή ο υπουργός υποστήριζε την Κρητική Επανάσταση, που αποδοκίμαζε ο «άναξ». Οχτώ χρόνια αργότερα, θα γράψει τα περιλάλητα άρθρα του «Τις πταίει;» και «Παρελθόν και ενεστώς»2, όπου στηλίτευε τις βασιλικές αντισυνταγματικές αυθαιρεσίες, και θα φυλακισθεί για το «έγκλημά» του. Αλλά λίγους μήνες αργότερα, θα ορισθεί απ’ τον Γεώργιο πρωθυπουργός και θα γίνει ο «αρχιτέκτων του κοινοβουλευτισμού», επιβάλλοντας την «αρχή της δεδηλωμένης» (: οι κυβερνήσεις πρέπει να έχουν την δεδηλωμένη έγκριση της πλειοψηφίας του λαού).
Ο Καποδίστριας κυβέρνησε 3 χρόνια και 8 μήνες ο Τρικούπης (συνολικά) 10 χρόνια και 9 μήνες. Και οι δύο παραλάβανε τη χώρα σε «άχλια κατάσταση».
Οταν η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας εξέλεξε τον Καποδίστρια κυβερνήτη (Απρίλιος 1827), η Επανάσταση χαροπάλευε ανάμεσα στα τουρκο-αιγυπτιακά στρατεύματα, τους εμφύλιους σπαραγμούς, την απόλυτη έλλειψη οικονομικών και άλλων μέσων. Ο ίδιος ο Καποδίστριας δίνει παραστατικά την εικόνα της χώρας: «Πόλεις, κώμαι, χωρία κατεστραμμένα, ερείπια, έρημα. Και μένει τούτο μόνον εις τον πολυπαθή τόπον, ο αρχαιότροπος των οικητόρων αυτού χαρακτήρ, και απόφασις αυτών, ομόψυχός τε και άτρεπτος, μηδέποτε να υποστώσι τον τουρκικόν ζυγόν, ουδ’ άλλον ζυγόν ξένον οποιονδήποτε»3.
Οταν ο Τρικούπης έγινε πρωθυπουργός, η Ελλάδα ήταν, βέβαια, ανεξάρτητο κράτος από 45 κιόλας χρόνια. Αλλά η κατάστασή της κάθε άλλο παρά ανθηρή ήταν. Οικονομικά, πολιτικά, διοικητικά, έμενε μια «τριτοκοσμική» χώρα (θα λέγαμε σήμερα) και μ’ έναν ανώτατο άρχοντα, να τσαλαπατά αδιάκοπα το Σύνταγμα που είχε ορκιστεί να «φυλάττει». Στα άρθρα του που προαναφέραμε, ο Τρικούπης στιγμάτιζε το «Στέμμα», επειδή «διά της διαστροφής του Συντάγματος και της εικονικότητος της Βουλής, κυβερνάται πράγματι η Ελλάς ως μοναρχία απόλυτος» και «επόμενον ήτο να καταστώσι και οι πολιτευόμενοι οποίους διαπλάττει αυτούς το νόθον καθεστώς». Και έριχνε στην Αυλή όλη την ευθύνη για τις «καταχρήσεις και την διαφθοράν πολιτευομένων και λαού», για τη γενική παράλυση και παραλυσία του κράτους.
Την θεραπεία των ελληνικών πληγών, παλαιών και νέων, οραματίσθηκαν κι επιχείρησαν και οι δύο.
Ο Καποδίστριας προσπάθησε να μετατρέψει το μετεπαναστατικό χάος σε ευνομούμενο κράτος κι έβαλε τις βάσεις για την οργάνωση της οικονομίας, της διοίκησης, του στρατού, της παιδείας, της δημόσιας υγείας, της ναυτιλίας κλπ., αλλά και (με το ευρωπαϊκό κύρος του και την πλούσια πείρα του) για τη βελτίωση της διεθνούς θέσης της χώρας, που ήταν «κλωτσοσκούφι» των μεγάλων δυνάμεων του καιρού.
Σ’ όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής στράφηκε και η δραστηριότητα του Τρικούπη, για την ανάπτυξη του οικονομικού, πολιτικού και πολιτιστικού βίου του τόπου, για την πραγματοποίηση μεγάλων δημόσιων έργων που θα «εξευρωπάιζαν» το λυμφατικό ακόμα κράτος.
Είχαν, και οι δυο, το χάρισμα να συνδυάζουν τα οράματά τους με την ικανότητα για πρακτικές λύσεις, κι έτσι στάθηκαν, σε πολλά, σκαπανείς της νεοελληνικής εξέλιξης, μ’ όλες τις αντιξοότητες (εσωτερικές κι εξωτερικές), που αντιμετώπιζαν αδιάκοπα.
Αλλά οι πολιτικές μέθοδοί τους ήταν ριζικά διαφορετικές.
Ανδρωμένος στην εποχή του «φωτισμένου δεσποτισμού» και αντιμέτωπος με την τραγική κατάσταση της καταματωμένης και κατασπαραγμένης χώρας, ο Καποδίστριας υιοθέτησε αυταρχική πολιτική μονοκρατορίας, ξαστοχώντας πως, για τους αγωνιστές του απελευθερωτικού αγώνα, «η συνταγματική ελευθερία ήτο σύμβολον εθνικής αναπτύξεως», κατά την φράση του Σπυρίδωνος Τρικούπη.
Αντίθετα, ο Χαρίλος Τρικούπης όχι μόνο θεμελίωσε τον κοινοβουλευτισμό με την «δεδηλωμένη» αλλά κι έμεινε απαρέγκλιτα πιστός στις συνταγματικές διαδικασίες, αρνούμενος κάθε παρέκκλιση από το σύστημα που ο ίδιος είχε επιβάλει.
Κι οι δύο τους βρέθηκαν αντιμέτωποι με οξύτατη αντιπολίτευση.
Η αυταρχία του Καποδίστρια συνάσπισε εναντίον του όχι μόνο τους ειλικρινείς φιλελεύθερους-«συνταγματικούς» αλλά και τους «φεουδάρχες, κοτζαμπάσηδες και πλιατσικολόγους» (κατά την ομολογία ακόμα και των επικριτών του), που θίγονταν από την πολιτεία του, τον αποκαλούσαν «τύραννο», «δικτάτορα», «ανθύπατο του τσάρου», κι έφτασαν ως τη φυσική εξόντωσή του4.
Δημαγωγοί, αντιδραστικοί, ανεύθυνοι, «ουδέν επιτελέσαντες» (όπως είπε ο ίδιος στη Βουλή) πολέμησαν λυσσαλέα τον Τρικούπη που είχε να υποστεί και της Αυλής τις δόλιες υπονομεύσεις του έργου του.
Τραγικό ήταν το τέλος και των δύο, αλλά και οι συνέπειές του.
Η δολοφονία του Καποδίστρια στα 55 του χρόνια (27.9.1831) όχι μόνο δεν «κατέλυσε την τυραννία», αλλά (όπως παραδέχονται και οι σφοδρότεροι πολέμιοί του) «από το αίμα του κυβερνήτου προήλθε νέα, πλέον επικίνδυνος και μακρά απολυταρχία» (η οθωνική βαυαροκρατία)5.
Ο Τρικούπης, νικημένος κατά κράτος στις εκλογές του Απριλίου 1895, «επέλεξεν ως σύντροφόν του την σιωπήν και την εξορίαν» στις Κάννες, όπου και πέθανε τον άλλο χρόνο, «βαθύτατα λυπούμενος ότι αποθνήσκει εις ξένην γην», όπως ψέλλισε λίγο πριν απ’ το τέλος του. Οι νικητές του ξεθεμέλιωσαν σε μεγάλο βαθμό ό,τι εκείνος είχε οικοδομήσει για να οδηγηθεί η χώρα στην επαίσχυντη ήττα του 1897…
Ωχροτάτην εικόνα της προσωπικότητας και του έργου των δύο μεγάλων πολιτικών δίνει, βέβαια, τούτη η (αναγκαστικά λακωνική) «σύγκριση». Ελπίζω, ωστόσο, να μην είναι ολότελα περιττή.
Ετσι ή αλλιώς, επωδός της μπορεί να είναι κάποιοι λόγοι των ίδιων.
Μιλώντας στον Γεωργάκη Μαυρομιχάλη μέλος της τριμελούς επιτροπής που τον προσκάλεσε στην εξουσία, αλλά και κατοπινό δολοφόνο του ο Καποδίστριας έλεγε εξομολογητικά και προφητικά:
«… Δεν ζει ο άνθρωπος, ζει το έργο του, καρποφορεί, αν ο διοικητής είναι δίκαιος, αν το κράτος έχει συνείδηση, ευσπλαχνία, μέτρο σοφίας. Δύναμαι να κάμω εγώ όλα αυτά και να δικαιολογήσω την παντοχή (: προσδοκία) του κόσμου; Δύναμαι να πράξω μηδέν χωρίς την σταθεράν ομοφροσύνην των πρώτων του τόπου;»
Οντας στην αντιπολίτευση, ο Τρικούπης περιόδευσε έξι μήνες (Μάιος – Οκτώβριος 1891) τις ευρωπαϊκές και βαλκανικές πρωτεύουσες, για να ενισχύσει τη διεθνή θέση της χώρας. Και σ’ ένα γεύμα προς τιμή του στο Βελιγράδι (3.6.1891) είπε για ένα απ’ τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του, τη Βαλκανική συνεργασία:
«Μόνον δι’ αμοιβαίας υποστηρίξεως θα επιτύχωμεν (: τα Βαλκανικά κράτη) να εκπληρώσωμεν εξ ιδίας ημών πρωτοβουλίας την εθνικήν ημών έκαστος αποστολήν. Μόνον εν ημίν οφείλομεν ν’ αναζητήσωμεν την αναγκαιούσαν δύναμιν δια να φέρωμεν εις πέρας παρόμοιον έργον. Εάν επαναπαυόμεθα επί των ξένων δια να αναλάβουν την υποστήριξιν των συμφερόντων μας, η προσδοκία ημών θα απέβαινεν εις μάτην… Η σχετική πρωτοβουλία πρέπει να ληφθή και το έργον να επιδιωχθή από κοινού μέχρι του τελικού σκοπού, δια μόνον των συνηνωμένων δυνάμεών μας»6.
Ο Καποδίστριας εξέφραζε τον προβληματισμό κάθε γνήσιου πολιτικού, που λαχταρά να υπηρετήσει τον τόπο του και όχι να τρυγήσει την εξουσία. Ο Τρικούπης διατύπωνε τον οραματισμό για μια συνεργασία που θα έσωζε τους λαούς του Αίμου από τις αντιπαλότητες, την υπανάπτυξη, την ξενική εξάρτηση.
Οι λόγοι τους είναι τόσο εξόφθαλμα επίκαιροι όσο και ο «εκσυγχρονισμός»..
1. Για τον Καποδίστρια, πέρα απ’ τις γνωστές μελέτες των Αλ. Δεσποτόπουλου, Γρ. Δαφνή, Ελ. Κούκκου κλπ. βλ. ειδικά: Π. Πετρίδη, Η ευρωπαϊκή πολιτική του Καποδίστρια, Τολίδης 1988. – 2. Εφημ. «Καιροί», 29.6 και 9.7.1874.. – 3. Υπόμνημα προς τα Ανακτοβούλια Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, 31.8.1827. – 4. Βλ. Χρ. Λούκου, Η αντιπολίτευση κατά του κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια, Θεμέλιο 1988. – 5. Βλ. Δ. Πουρνάρα, Χαρίλαος Τρικούπης, 1939, τομ. Α’, σελ. 21. – 6. Ο.π. τομ. β», σελ. 135.
Υ.Γ. Περίπου… θρίλερ μοιάζει μια υπόθεση κρίσης υποψηφίων για θέση επίκουρου καθηγητή στο τμήμα Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου («Σύγχρονη πολιτική ιστορία»). Είναι αρκετά «μυστηριώδης» η εισηγητική έκθεση της Επιτροπής, που απορρίπτει την υποψηφιότητα του καθηγητή Σχολών Πολέμου Ιω. Λουκά και προκρίνει τον (λέκτορα( συνυποψήφιό του, μ’ όλο που ο πρώτος έχει στο ενεργητικό του 7 βιβλία και 13 άρθρα, ενώ ο δεύτερος μόνο 9 άρθρα, καμιά αξιόλογη επιστημονική έρευνα, και η διδακτορική διατριβή του κρίνεται από την ίδια επιτροπή «άκυρη» επειδή έγινε υπό την «εποπτεία» του καθεστώτος της (τότε) Αν. Γερμανίας. Περίεργες, ακόμα, είναι κάποιες απόψεις της Επιτροπής, όπως ότι η Φιλική Εταιρεία και ο Αλ. Υψηλάντης έπαιξαν δευτερεύοντα ρόλο στην έκρηξη της Επανάστασης, ότι ο τουρκικός επεκτατισμός είναι περίπου φανταστικός ή ότι ο Υψηλάντης «κατέλαβε τον Προύθο» έστω και αν είναι πασίγνωστο πως ο Προύθος δεν είναι πόλη για να «καταληφθεί» αλλά παραπόταμος του Δούναβη… «Μυστηριώδης», είπα στην αρχή. Αλλά μήπως δεν υπάρχει κανένα μυστήριο;
