Η αδίστακτη ελαφρότητα του είναι Ο ιδρυτής της μεγαλύτερης αυτοκρατορίας που υπήρξε ποτέ στον χώρο της πετρελαιοβιομηχανίας ξεκίνησε ως ένας ταπεινός επιχειρηματίας στο Κλίβελαντ του Οχάιο και μέσα σε επτά χρόνια έφτασε να ελέγχει το ένα δέκατο όλης της βιομηχανίας καυσίμων των ΗΠΑ. Ποιος ήταν πραγματικά; Πώς αντιμετώπισε τις δύο μεγαλύτερες απειλές στην ιστορία της καριέρας του: τον πρόεδρο Ρούζβελτ, ο οποίος έβαλε σκοπό να διαλύσει την εταιρεία του, τη Στάνταρντ Οϊλ, καθώς και τη μαχητική δημοσιογράφο Ιντα Τάρμπελ, η οποία κατέστρεψε τη φήμη του και έγινε ένας από τους χειρότερους εφιάλτες της ζωής του;
Το 1870 ο Τζον Ροκφέλερ ιδρύει την εταιρεία Στάνταρντ Οϊλ στο Κλίβελαντ του Οχάιο, με σκοπό να κυριαρχήσει στον κόσμο της διεθνούς βιομηχανίας πετρελαιοειδών. Μέσα σε μία δεκαετία η εταιρεία διυλίζει και πουλάει το 90% του πετρελαίου που παράγεται στην αμερικανική ήπειρο και γίνεται η μεγαλύτερη επιχείρηση στον κόσμο, με 100.000 υπαλλήλους. Η Στάνταρντ Οϊλ μετατρέπεται σταδιακά σε έναν κολοσσό, που ελέγχει το ένα τρίτο της διεθνούς πετρελαιαγοράς. Ο Ροκφέλερ χαρακτηρίζεται μάγος της βιομηχανίας πετρελαίου και γίνεται ο πρώτος δισεκατομμυριούχος στην ιστορία. Οι μεγαλύτερες αμερικανικές εταιρείες πετρελαίου του εικοστού αιώνα, όπως η Mobil, η ΒΡ, η Amoco, η Arco, αποτελούν «απογόνους» της Στάνταρντ Οϊλ.
Ο Τζον Ροκφέλερ ήταν ένας διαβολικά έξυπνος άνθρωπος, που είχε αναγάγει τη βιομηχανική κατασκοπεία σε υψηλή τέχνη. Απληστος από την παιδική του κιόλας ηλικία, συνήθιζε να αγοράζει καραμέλες και να τις μεταπωλεί στα αδέλφια του ακριβότερα, με σκοπό το κέρδος. Αυτοδημιούργητος, ιδιαίτερα ευφυής, αλλά και εκκεντρικός, κληρονόμησε την ευσεβή φύση της μητέρας του και τον πανούργο χαρακτήρα του πατέρα του, ο οποίος εγκατέλειψε την οικογένειά του όταν ακόμη ο Τζον ήταν έφηβος. Ο Ροκφέλερ οραματιζόταν μια νέα βιομηχανική τάξη στηριγμένη στα μονοπώλια και στα τραστ. Αποτέλεσε πρότυπο επιχειρηματία για το αμερικανικό έθνος, που τότε παρέπαιε ανάμεσα σε μια ένοχη πουριτανική συνείδηση και στο πάθος του για πλούτο. Ο αμερικανός κροίσος ήταν αδίστακτος και χρησιμοποιούσε αθέμιτα μέσα προκειμένου να πετύχει τον σκοπό του. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο φαίνεται πως χρησιμοποιούσε τις φιλανθρωπίες ως μέσο εξαγνισμού. Για παράδειγμα, το 1880 εγκαινιάζει το Κολέγιο Σπέλμαν στην Ατλάντα, ένα ίδρυμα εκπαίδευσης απελευθερωμένων από τη δουλεία γυναικών, και το 1890 μετατρέπει το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, σχεδόν εν μια νυκτί, σε ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια των ΗΠΑ. Στις αρχές του 1990 γίνεται χορηγός σε ένα μεγάλο ινστιτούτο ιατρικής έρευνας στο Μανχάταν, που σήμερα είναι γνωστό ως Πανεπιστήμιο του Ροκφέλερ. Μία δεκαετία αργότερα δημιουργείται το Ιδρυμα Ροκφέλερ. Πάντως, ήδη από τις αρχές του αιώνα, ο μεγιστάνας της πετρελαιοβιομηχανίας θεωρείται συνώνυμος με το χρήμα. Μετά το 1913 γίνεται πια πολυεκατομμυριούχος και τα ποσά που παίζονται γύρω από το όνομά του είναι υπέρογκα.
Το 1901, κουρασμένος από τα επιχειρηματικά βάρη και τις φιλανθρωπικές υποχρεώσεις του, παθαίνει αλωπεκία, μια ασυνήθιστη ασθένεια που του κοστίζει την απώλεια των μαλλιών του. Λίγο νωρίτερα, στα τέλη του 1890, καθώς φαίνεται πως ήδη αισθανόταν κουρασμένος, σκέφτεται να αποσυρθεί σε μία από τις επαύλεις του, για να χαρεί πια την οικογενειακή ζωή με τη γυναίκα του Σέτι και τα παιδιά του Μπέσι, Αλτα, Εντιθ και Τζον. Είναι βέβαια αργά να αποδεσμευτεί από τη Στάνταρντ Οϊλ και οι συνάδελφοί του επιμένουν να γίνει επίτιμος πρόεδρος της εταιρείας. Ως νέος αντιπρόεδρος ορίζεται ο Τζον Αρτσμπολντ, ο οποίος είναι ιδιαίτερα επιτυχημένος και συμβάλλει τα μέγιστα στην «απογείωση» της επιχείρησης. Σημειώνεται σημαντική αύξηση στις πωλήσεις και η Στάνταρντ Οϊλ μπαίνει δυναμικά και στον χώρο της αυτοκινητοβιομηχανίας. Οταν ο Χένρι Φορντ δημιουργεί το πρώτο όχημά του, η βενζίνη που χρησιμοποιείται είναι της Στάνταρντ Οϊλ. Το ίδιο ισχύει και για την πρώτη πτήση των αδελφών Ράιτ τον Δεκέμβριο του 1903.
Μετά το 1898 γεννιέται στην Αμερική κάποια ανησυχία για τα τραστ, τα οποία αρχίζουν να θεωρούνται συνώνυμα με το μονοπώλιο. Εκείνη την περίοδο δημιουργούνται 200 συνολικά τραστ βιομηχανιών σιδήρου, κάρβουνου ως και ζάχαρης, που καθίστανται σταδιακά τόσο ασυναγώνιστα ώστε κάνουν τους πολίτες να ανησυχούν τόσο για τις μικροεπιχειρήσεις όσο και γενικότερα για τη δημοκρατία. Στόχος των σταυροφόρων ενάντια στα τραστ είναι και πάλι ο Ροκφέλερ, ο οποίος κατηγορείται για σκληρότητα και αδίστακτο ανταγωνισμό. Στις 11 Οκτωβρίου 1889 ο Ροκφέλερ καλείται να καταθέσει σε δίκη που γίνεται εναντίον της Στάνταρντ Οϊλ. Οι δημοσιογράφοι σημειώνουν τη νευρικότητα του Ροκφέλερ και οι εφημερίδες την επόμενη μέρα αναφέρουν χαρακτηριστικά: «Ο Ροκφέλερ ποιείται την νύσσαν!».
Παρ’ όλα αυτά, μεγαλύτερη απειλή για τον Ροκφέλερ αποδεικνύεται ο 43χρονος τότε Θεόδωρος Ρούζβελτ, ο οποίος σκανδαλίστηκε, όπως φαίνεται, από την ηθική της νέας βιομηχανικής τάξης, κατηγορώντας μάλιστα την αυτοκρατορία του Ροκφέλερ ως τον κύριο αίτιο της γενικότερης διαφθοράς. Σύμμαχοι στο πλευρό του Ρούζβελτ οι εφημερίδες και τα περιοδικά, που δεν χάνουν βέβαια την ευκαιρία να τοποθετήσουν στο στόχαστρο τον Ροκφέλερ.
Η εκδίκηση της Ιντα
Στο μεταξύ, γύρω στο 1901, ένα μοιραίο πρόσωπο για τον Ροκφέλερ, η Ιντα Τάρμπελ διευθύντρια τότε του περιοδικού McClure βρίσκεται καθ’ οδόν για την Ελβετία, προκειμένου να συναντήσει τον εκδότη του περιοδικού και έχοντας στη βαλίτσα της ένα καταιγιστικό άρθρο για τη Στάνταρντ Οϊλ.
Η Τάρμπελ δεν ήταν άσχετη με τον κόσμο της πετρελαιοβιομηχανίας. Γεννήθηκε το 1857 μέσα σε αγωγούς και διυλιστήρια, αφού ο πατέρας της ήταν ανεξάρτητος παραγωγός πετρελαίου. Το 1872, όταν η Ιντα είναι 15 χρόνων, ο Ροκφέλερ θέτει στόχο του την καταστροφή των μικρών τοπικών διυλιστηρίων. Ο πατέρας της είναι από τους πρώτους που προσπαθούν να τον σαμποτάρουν, αλλά και από τους πρώτους που καταστρέφονται.
Η Ιντα ανήκε σε μια θρησκευόμενη οικογένεια μεθοδιστών. Οι γονείς ήταν αυστηρών αρχών και δεν της επέτρεπαν να βγαίνει συχνά έξω, παρά μόνο για την εκκλησία και το κατηχητικό. Αγαπημένη της ασχολία ήταν το διάβασμα. Η Τάρμπελ, όπως άλλωστε και ο Ροκφέλερ, ήταν πεισματάρα, ευέλικτη και ικανή να βρίσκει λύσεις σε κάθε περίσταση. Κυριότερα χαρακτηριστικά της η τόλμη της και η ατρόμητη περιέργειά της. Βέβαια ήταν και εκείνη αδίστακτη, αλλά μόνο όταν επρόκειτο για την αναζήτηση της αλήθειας!
Η Τάρμπελ ήταν μια ψηλή, ελκυστική γυναίκα, με σκούρα μαλλιά και μεγάλα μάτια. Ηταν το μοναδικό κορίτσι στο πρώτο έτος του κολεγίου όπου φοιτούσε, στο Μίντβιλ της Πενσυλβανίας. Ηθελε να γίνει βιολόγος. Μετά την αποφοίτησή της δίδαξε επί δύο χρόνια, αλλά στη συνέχεια εργάστηκε ως συντάκτης σε περιοδικό, στο Μίντβιλ. Ηθελε πάντοτε να είναι ανεξάρτητη και αυτάρκης, γι’ αυτό και είχε συνειδητά αποφασίσει να μην παντρευτεί ποτέ. Στα 34 της χρόνια πηγαίνει στο Παρίσι, όπου παρακολουθεί μαθήματα στη Σορβόννη και πουλάει άρθρα της προκειμένου να βγάλει μερικά χρήματα. Πολύ σύντομα καταφέρνει να πάρει συνέντευξη από τον Λουί Παστέρ και τον Εμίλ Ζολά και μέσα σε ένα χρόνο προσλαμβάνεται ως αρθρογράφος στο περιοδικό McClure.
Δύο είναι τα γεγονότα που οδηγούν την Τάρμπελ πιο κοντά στη Στάνταρντ Οϊλ. Τον Ιούνιο του 1892 διαβάζει στην εφημερίδα ότι το διυλιστήριο όπου δουλεύει ο αδελφός της καταστράφηκε από φωτιά. Νεκροί είναι 150 άνθρωποι, αλλά ευτυχώς ο αδελφός της είναι ζωντανός. Σύντομα μαθαίνει ότι ένας συνέταιρος του πατέρα της, κάτω από το βάρος των γεγονότων, αυτοκτονεί, ενώ ο πατέρας της αναγκάζεται να υποθηκεύσει το σπίτι του. Εκείνη ακριβώς τη δύσκολη εποχή πέφτει στα χέρια της ένα άρθρο για τον Ροκφέλερ, το οποίο γυρίζει το μυαλό της πίσω στην καταστροφή της δικής τους επιχείρησης.
Λίγο αργότερα η Τάρμπελ θα βρεθεί στη Νέα Υόρκη, όπου θα γράψει για λογαριασμό του McClure δύο βιογραφίες του Μεγάλου Ναπολέοντα και του Αβραάμ Λίνκολν που ανεβάζουν την κυκλοφορία του περιοδικού στα 300.000 φύλλα. Παρ’ όλα αυτά, η ιδέα να γράψει για τους Ροκφέλερ γυρίζει πάντοτε στο μυαλό της. Ετσι το 1902 η Τάρμπελ αρχίζει να γράφει την ιστορία της Στάνταρντ Οϊλ. Φαίνεται πως αυτά που ο Ροκφέλερ θεωρούσε, χρόνια τώρα, «θαμμένα» και ξεχασμένα βγαίνουν στην επιφάνεια και μάλιστα με τις πιο ανατριχιαστικές λεπτομέρειες!
Η Τάρμπελ, παρ’ όλο που πάντοτε καταφέρνει να είναι αντικειμενική, στην περίπτωση των Ροκφέλερ χάνει κάθε ίχνος ουδετερότητας. Ο πατέρας της την προειδοποιεί να σταματήσει όσο είναι ακόμη καιρός. Οι Ροκφέλερ είναι αδίστακτοι της λέει. Μπορούν να καταστρέψουν ένα περιοδικό ή και να δολοφονήσουν την ίδια. Εκείνη δεν θα ακούσει κανέναν. Φαίνεται μάλιστα πως όταν ο πατέρας της θα αρρωστήσει λίγο αργότερα, από καρκίνο του στομάχου, εκείνη θα πεισμώσει ακόμη περισσότερο.
Οσο η Τάρμπελ συνεχίζει την έρευνα, η Στάνταρντ Οϊλ παραμένει ύποπτα σιωπηλή. Σημαντικές είναι οι επαφές της δημοσιογράφου με τον Χένρι Ρότζερς, έναν από τους διευθύνοντες συμβούλους της Στάνταρντ Οϊλ. Οι συναντήσεις τους διαρκούν συνολικά ένα χρόνο. Γιατί όμως ο Ρότζερς είναι τόσο πρόθυμος να τη βοηθήσει; Φροντίζει ίσως για το προσωπικό του συμφέρον ή θέλει για κάποιο λόγο να εκδικηθεί το αφεντικό του;
Συναντήσεις έχει η Τάρμπελ και με τον Χένρι Φλάγκλερ, συνιδρυτή της Στάνταρντ Οϊλ και πολύ κοντινό συνεργάτη του Ροκφέλερ. Ο Φλάγκλερ τον παρουσιάζει ως μικροπρεπή και ικανό να πουλήσει και τον καλύτερό του φίλο για ένα δολάριο! Φαίνεται πως ο Ροκφέλερ έχει διαλέξει συνεργάτες το ίδιο αδίστακτους με αυτόν!
Η συνάντηση των εχθρών
Σημαντικές λεπτομέρειες και μυστικά αρχεία της αυτοκρατορίας των Ροκφέλερ βγήκαν στην επιφάνεια με τη βοήθεια ενός νεαρού που είχε αναλάβει την καταστροφή και του τελευταίου χαρτιού που αφορούσε σημαντικές υποθέσεις της επιχείρησης. Η Τάρμπελ και ο βοηθός της, Τζον Σίνταλ, μπορούσαν να κάνουν τα πάντα προκειμένου να μάθουν και την παραμικρή λεπτομέρεια για τον μεγιστάνα του πετρελαίου.
Στο μεταξύ, και εν όσω η έρευνα συνεχίζεται, ο Ροκφέλερ, μένοντας πάντοτε πιστός στους κανόνες του παιχνιδιού της δημοσιότητας, εμφανίζεται σε μια εκκλησία της Νέας Υόρκης, όπου συγκεντρώνεται πολύς κόσμος για να τον δει. Αυτή είναι και η πρώτη και μοναδική φορά που αντικρίζει η δημοσιογράφος από τόσο κοντά τον Τζον Ροκφέλερ. Η Τάρμπελ πρόσεξε το γερασμένο του πρόσωπο, αλλά εντυπωσιάστηκε από την καθαρή, δυνατή φωνή του. Νόμισε προς στιγμήν πως θα την καταλάβαινε μέσα στο πλήθος, αλλά εκείνος κατά σύμπτωση δεν έριξε ούτε μία ματιά στη γυναίκα που θα τον έκανε τον πιο μισητό άνθρωπο στην Αμερική!
Το άρθρο της Ιντα Τάρμπελ, το οποίο δημοσιεύτηκε σε 20 συνέχειες στο περιοδικό McClure, θεωρήθηκε το καλύτερο για την ιστορία των Ροκφέλερ και της Στάνταρντ Οϊλ. Η χρονολόγηση είναι προσεκτική και δίνεται με πληρότητα η ιστορία της πετρελαιοβιομηχανίας. Η Τάρμπελ καταφέρνει να «εκθέσει» ανοιχτά την πιο μυστική επιχείρηση της Αμερικής. Η δημοσιογράφος αναγνωρίζει όσα ο Ροκφέλερ κατάφερε, καθώς και τις πανέξυπνες κινήσεις των στελεχών της επιχείρησης, θεωρεί όμως πως αυτά θα μπορούσαν σίγουρα να είχαν παίξει πιο τίμιο παιχνίδι. Η δημοσιογράφος αποκαλύπτει μια οργάνωση που λειτουργούσε μέσω «κρυμμένων» θυγατρικών, η σχέση των οποίων με τη Στάνταρντ Οϊλ ήταν γνωστή μόνο στους υψηλόβαθμους υπαλλήλους. Στο άρθρο αποκαλύπτονται επίσης οι αδίστακτες τακτικές που συχνά υιοθετούσε ο Ροκφέλερ, αν και, όπως φάνηκε αργότερα από αρχεία της εταιρείας που βγήκαν στην επιφάνεια, η Τάρμπελ δεν μάντεψε το πραγματικό βάθος της διαφθοράς. Βέβαια ο κόσμος της πετρελαιοβιομηχανίας δεν ήταν ακριβώς όπως τον παρουσίασε η Τάρμπελ η διαβολική Στάνταρντ Οϊλ ενάντια στους τίμιους ανεξάρτητους πετρελαιοπαραγωγούς της Δυτικής Πενσυλβανίας παρά ένας ανελέητος πόλεμος μέχρι τελικής εξόντωσης!
Με το άρθρο της για τη μεγαλύτερη βιομηχανία πετρελαίου του κόσμου η Ιντα Τάρμπελ έγινε μία από τις πιο διάσημες γυναίκες στην Αμερική. Μάλιστα το 1904 οι 19 συνέχειες του άρθρου που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό McClure εκδόθηκαν και σε δίτομο βιβλίο.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς του Τζον Ροκφέλερ ήταν ο μικρότερος αδελφός του, Φρανκ, ο οποίος σε συνάντησή του με την Τάρμπελ παρουσίαζε, ούτε λίγο ούτε πολύ, τον αδελφό του ως ένα σαδιστή, που αντλούσε ευχαρίστηση από την καταστροφή των άλλων ανθρώπων. Βέβαια ο Φρανκ παρέλειψε να αναφέρει ότι ο αδελφός του ήταν αυτός που τον είχε σώσει από τη χρεοκοπία.
Ενα επίσης ενδιαφέρον ζήτημα είναι και η σιωπή του Ροκφέλερ απέναντι στους μύδρους που διαρκώς εξαπέλυε η Τάρμπελ εναντίον του. Ελεγε γι’ αυτήν: «Αν πατήσω πάνω σε αυτό το σκουλήκι, θα τραβήξω απλώς την προσοχή του. Αν το αγνοήσω, θα εξαφανιστεί!». Αραγε απαξιούσε να δώσει σημασία ή μήπως προκειμένου να διαψεύσει κάποιες κατηγορίες θα ήταν αναγκασμένος να παραδεχτεί και μερικές αλήθειες, που φυσικά δεν τον συνέφεραν καθόλου;
Το τέλος της αυτοκρατορίας
Στις 18 Νοεμβρίου 1906, 15 μήνες μετά τη δημοσίευση του άρθρου της Τάρμπελ, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση μηνύει τη Στάνταρντ Οϊλ του Νιου Τζέρσι κάτω από τον έλεγχο της οποίας βρίσκονται 65 συνολικά επιχειρήσεις κατηγορώντας την για μονοπωλιοποίηση της πετρελαιοβιομηχανίας και για βιομηχανική κατασκοπεία. Τον Μάιο του 1911 το Ανώτατο Δικαστήριο αποφασίζει τη διάλυση της Στάνταρντ Οϊλ. Σε έξι μήνες οι θυγατρικές εταιρείες έπρεπε να γίνουν ανεξάρτητες. Επειτα από 41 συναπτά έτη κυριαρχίας στον κόσμο της βιομηχανίας πετρελαιοειδών, η ιστορία της αυτοκρατορίας των Ροκφέλερ τελειώνει κάπου εδώ. Εναρκτήριο λάκτισμα για την αρχή του τέλους αποτέλεσε σίγουρα το άρθρο της δημοσιογράφου Ιντα Τάρμπελ, η οποία σήκωσε το βέλο από το πρόσωπο του πιο μυστηριώδους και αδίστακτου επιχειρηματία που υπήρξε ποτέ!
Ιδιαίτερα παράξενο είναι το γεγονός ότι η Τάρμπελ ανέπτυξε αργότερα φιλικές σχέσεις με τον μικρότερο γιο του Ροκφέλερ, αν και δεν πήρε πίσω ούτε την παραμικρή λέξη από όσα είχε γράψει. Πιστή στον όρκο της να παραμείνει ανύπανδρη, πέθανε το 1944.
Ο Ροκφέλερ, ιδιαίτερα μοναχικός μετά τον θάνατο της γυναίκας του, αγόρασε ένα σπίτι στη Φλόριντα, που έγινε το ησυχαστήριό του. Παράλληλα συνέχισε να φροντίζει πάντοτε τη δημόσια εικόνα του, αναθέτοντας τη βιογραφία του στον Γουίλιαμ Ινγκλς. Ο Τζον Ντ. Ροκφέλερ, σίγουρος ότι είχε κερδίσει τη χαμένη του αξιοπρέπεια και ήσυχος για τη θέση του στην ιστορία, πέθανε το 1937.
