Το αστρονομικό γεγονός της χρονιάς: το ραντεβού του Κρόνου, του Δία και της Σελήνης στη Χρυσή Πύλη του ζωδιακού. Δεν είναι ανάγκη να πάτε στο Πλανητάριο για όλα αυτά. Απλώς κοιτάξτε τον φθινοπωρινό ουρανό κρατώντας στα χέρια σας τον οδηγό που ακολουθεί
Στην προηγούμενη ανάγνωση του ουράνιου θόλου από το μικρό μας παρατηρητήριο έξω στην ύπαιθρο, μακριά από τη φωτορύπανση των αστικών κέντρων, είχαμε προλάβει να ρίξουμε μια φευγαλέα ματιά στο ίδιο το μέλλον. Στο βάθος του ανατολικού ορίζοντα είχαμε ατενίσει αυτό που τότε λέγαμε «επερχόμενο φθινόπωρο», που τώρα όμως τα αστέρια του, πραγματικά, έχουν «σπρώξει στην πάντα» τους καλοκαιρινούς αστερισμούς και δεσπόζουν, από νωρίς κάθε βράδυ πλέον, στον νυχτερινό ουρανό.
Η ετήσια εμφάνιση και εξάπλωση των αστερισμών του φθινοπώρου στο στερέωμα ήταν πάντοτε τα ακράδαντα σημάδια που δήλωναν το τέλος του θέρους και την απαρχή του χειμώνα. Μαζί τους έρχονται τα πρωτοβρόχια, η φθινοπωρινή ισημερία, η εποχή του τρύγου, το τέλος των διακοπών, η λήξη της ιστιοπλοϊκής περιόδου, τα φύλλα των δέντρων που κιτρινίζουν, τα αποδημητικά πουλιά που φεύγουν· κοντολογίς όλα αυτά που συνθέτουν τη «γεύση» ότι τώρα πια είναι όψιμο καλοκαίρι και φθινόπωρο.
Αστρονομικά αυτή είναι η εποχή όπου στην ουράνια σφαίρα εκτυλίσσονται συναρπαστικές σκηνές από τον μυθολογικό κύκλο του ήρωα Περσέα. Είναι η εποχή του δαιμονικού άστρου Αλ-Γκουλ ή αλλιώς, στα ελληνικά, «Το μάτι της Μέδουσας». Είναι η εποχή της αλυσοδεμένης Ανδρομέδας, του θεού Ποσειδώνα, αλλά προπαντός η εποχή όπου στον ουράνιο θόλο δεσπόζει ο γιγαντιαίος αστερισμός του Πήγασου.
Στην προηγούμενη παρατήρησή μας κέντρο βάρους ήταν το λεγόμενο «τρίγωνο του καλοκαιριού», με οδηγούς-αστέρες τον Βέγα, τον Αλ-Ταΐρ και τον Ντένεμπ, που ανήκουν στους αστερισμούς Λύρα, Αετό και Κύκνο αντίστοιχα. Τώρα πια, όταν σκοτεινιάζει, το τρίγωνο του καλοκαιριού έχει πια περάσει το μεσουράνημα και τείνει προς τη δύση.
Αφετηρία και οδηγός μας στη σημερινή περιπλάνηση θα είναι τα τέσσερα αστέρια που οριοθετούν το σώμα του Πήγασου. Μπορούμε εύκολα να τα εντοπίσουμε στο βορειοανατολικό τμήμα του ουρανού, πλησιάζοντας το μεσουράνημα, γιατί σχηματίζουν ένα εντυπωσιακό και επιβλητικά μεγάλο τετράγωνο, που πολλές φορές αποκαλείται και «μεγάλο τετράγωνο του φθινοπώρου».
Αποτελείται από τέσσερις αρκετά λαμπρούς αστέρες, δευτέρου, όπως λένε, μεγέθους:
* α-Πήγασου ή Μαρκάμπ, ένα λευκό αστέρι που πάντοτε ήταν βασικός οδηγός στη ναυσιπλοΐα.
* β-Πήγασου ή Σεάτ, βαθύ κίτρινο.
* γ-Πήγασου ή Αλγκενίμπ, λευκό.
* δ-Πήγασου, Αλφεράτς ή Σιράχ, ένας λευκός αστέρας, που ο αστερισμός του Πήγασου μοιράζεται με τον αστερισμό της Ανδρομέδας. Ανήκει δηλαδή συγχρόνως και στους δύο αστερισμούς. Ο αρχαίος έλληνας αστρονόμος Αρατος αποκαλούσε τον Σιράχ «ο ξυνός αστήρ», δηλαδή «το κοινό αστέρι». Το επίσημο όνομά του όμως είναι «α-Ανδρομέδας» και οι μοντέρνοι αστρονομικοί χάρτες τον τοποθετούν στην επικράτεια του αστερισμού της αλυσοδεμένης πριγκίπισσας της Αιθιοπίας Ανδρομέδας, που θα εξετάσουμε σε λίγο.
Ο επιβλητικός αστερισμός του Πήγασου δεν παρίστανε πάντοτε, όπως θα πίστευε κανείς, το γνωστό μας κατάλευκο φτερωτό άλογο. Τα παλαιότερα κείμενα τον αναφέρουν σκέτο «Ιππο» ή «Ιερό Ιππο», κατά τον Αρατο. Αλλα ονόματα που του έχουν δοθεί είναι «Λιβύς Ιππος» ή ακόμη και «Ημιφανής Λιβύς Ιππος». Μόνο από την κλασική εποχή και μετά ο αστερισμός αρχίζει να ταυτίζεται με τον μυθολογικό ιπτάμενο Πήγασο, καρπό του έρωτα της γοργόνας Μέδουσας και του θεού Ποσειδώνα. Οπως είναι γνωστό, ο Πήγασος γεννήθηκε μέσα από το αίμα της μητέρας του όταν τη σκότωσε ο ήρωας Περσέας.
Ο αστρονόμος Ερατοσθένης φαίνεται να είναι ο πρώτος που έδωσε στον αστερισμό το όνομα «Ιππος Πήγασος». Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ερατοσθένης ήταν οπαδός μιας ηλιοκεντρικής θεωρίας και ήδη εκείνη την εποχή είχε καταφέρει να υπολογίσει με εκπληκτική ακρίβεια για τα σημερινά δεδομένα το μέγεθος της Γης. Από την κλασική εποχή και μετά ο αστερισμός ταυτίζεται απόλυτα με τον μυθολογικό Πήγασο, που εμφανίζεται σε νομίσματα πολλών αρχαίων πόλεων, όπως της Κορίνθου κ.ά.
Το «μεγάλο τετράγωνο» του Πήγασου, λόγω γειτνίασης με τον αστερισμό του Υδροχόου, σε αρκετά παλαιά κείμενα ταυτίζεται με την υδρία που κουβαλάει ο τελευταίος. Ο αστερισμός του Υδροχόου αποτελείται από αδύναμα αστέρια και για κάποιον που δεν είναι εξοικειωμένος με την ουρανογραφία είναι αρκετά δύσκολος να εντοπιστεί, έτσι που απλώνεται, αχνά, κάτω από τον α-Πήγασου, τον Μαρκάμπ. Επίσης πρέπει να αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με κάποιες χριστιανικές εκδοχές, ο αστερισμός του Πήγασου δεν είναι παρά ο πώλος όνος πάνω στον οποίο ο Χριστός μπήκε στην Ιερουσαλήμ.
Γενικά όμως ο αστερισμός ήταν πάντοτε στενά συνδεδεμένος με τη ναυσιπλοΐα. Οι Αραβες τον ταυτίζουν με ένα ουράνιο πλεούμενο, που ίσως το εμπνεύστηκαν από κάποιες αρχαίες αναφορές που μιλούν για ένα μυθολογικό σκάφος του Περσέα το οποίο λόγω ασυναγώνιστης ομορφιάς και ταχύτητας μεταμορφώθηκε σε ιπτάμενο άλογο.
Αλλά ας αφήσουμε τον Πήγασο και ας στρέψουμε το βλέμμα μας από Ανατολή προς Βορρά. Εδώ θα βρεθούμε αντιμέτωποι με τον αστερισμό της Ανδρομέδας, που, όπως αναφέραμε, όχι μόνο συνορεύει με τον Πήγασο αλλά οι δύο αστερισμοί έχουν έναν κοινό αστέρα με πολλά ονόματα: α-Ανδρομέδας, δ-Πήγασου, Σιράχ ή Αλφεράτς. Ο αστερισμός της Ανδρομέδας δεν παρουσιάζει καμία δυσκολία στον εντοπισμό του, αφού αποτελείται από τρία λαμπρά αστέρια στη σειρά, σαν μια γέφυρα που οδηγεί από τον Πήγασο κατευθείαν στον αστερισμό του Περσέα.
Ο αστερισμός της Ανδρομέδας προσωποποιούσε πάντοτε την κόρη του βασιλιά Κηφέα και της βασίλισσας Κασσιόπης από την Αιθιοπία. Ο θεός Ποσειδώνας είχε καταδικάσει την Ανδρομέδα να θυσιαστεί, αλυσοδεμένη, στο θαλάσσιο τέρας, το Κήτος, επειδή η μητέρα της περηφανευόταν ότι ήταν πιο όμορφη ακόμη και από τις θαλάσσιες Νύμφες, τις Νηρηίδες. Πρόλαβε όμως ο Περσέας και την έσωσε καθώς επέστρεφε από τον καταραμένο τόπο όπου ζούσαν οι γοργόνες με το κεφάλι της Μέδουσας στο μαγικό σάκο του.
Ηδη η Σαπφώ τον 7ο π.Χ. αιώνα αναφέρει κάποια στοιχεία αυτού του μύθου, ο οποίος όμως έγινε ευρύτερα γνωστός από τα δράματα του Ευριπίδη και του Σοφοκλή, τον 5ο π.Χ. αιώνα.
Θεωρείται ότι ο μύθος του Περσέα και της Ανδρομέδας έχει τις ρίζες του στα βαβυλώνια «Επη της Δημιουργίας» και συγκεκριμένα στον μύθο του Μπελ Μαρντούκ και του δράκου Τιαμάτ. Ο αστερισμός της Ανδρομέδας ήταν γνωστός στους Φοίνικες και είχε καταγραφεί ήδη από τους Χαλδαίους.
Τα βασικά αστέρια της Ανδρομέδας, όλα δεύτερου βαθμού, είναι:
* α-Ανδρομέδας, Αλφεράτς ή Σιράχ. Κυανόλευκος, διπλός. Ανήκει από αρχαιοτάτων χρόνων και στον αστερισμό του Πήγασου. Το όνομα Σιράχ προέρχεται από το αραβικό Αλ-Σουράτ αλ-Φαράς, που σημαίνει «ο ομφαλός του Ιππου».
* β-Ανδρομέδας, Μιράχ, κίτρινος αστέρας. Θεωρείται ότι παριστάνει τη ζώνη της Ανδρομέδας. Ηδη ο Ιππαρχος τον αναφέρει ως «ζώνη». Παλαιότεροι αστρονόμοι θεωρούσαν ότι ο Μιράχ έχει άμεση σχέση με τον αστερισμό των ζωδιακών Ιχθύων και ότι παριστάνει όχι τη ζώνη της αλυσοδεμένης πριγκίπισσας, αλλά το τέλος της χορδής, την άκρη του νήματος, που συνδέει τους δύο ουράνιους Ιχθύς μεταξύ τους.
Δεξιά και πάνω από τον Μιράχ, καθώς κοιτάζουμε βορειοανατολικά, μπορούμε να παρατηρήσουμε τον περίφημο γαλαξία της Ανδρομέδας, τον μόνο γαλαξία ορατό με γυμνό οφθαλμό, που στα αστρονομικά συγγράμματα ονομάζεται και αντικείμενο Μ31. Για να ξεχωρίσουμε αυτόν τον αχνό σπειροειδή γαλαξία πρέπει βέβαια οι συνθήκες ορατότητας να είναι κατάλληλες, που σημαίνει ότι πρέπει να έχουμε χασοφεγγαριά, απανεμιά, ξηρασία και απουσία ηλεκτρικού φωτός. Ο γαλαξίας της Ανδρομέδας βρίσκεται σε απόσταση 2,15 εκατομμύρια έτη φωτός από εμάς.
* γ-Ανδρομέδας, Αλαμάκ ή Αλαμέχ. Πολλαπλό αστρικό σύστημα που, κατά παράδοση, παριστάνει το πόδι της Ανδρομέδας.
Στρεφόμενοι τώρα ακόμη πιο βόρεια, μετά την Ανδρομέδα, θα πέσουμε πάνω στο μακρόστενο σχήμα του αστερισμού του Περσέα. Προτού όμως καταπιαστούμε με τον κεντρικό αυτόν ήρωα του φθινοπώρου, ας ρίξουμε μια ματιά στους υπόλοιπους αστερισμούς που είναι συνδεμένοι μαζί του στο ουράνιο στερέωμα και συγχρόνως ανήκουν στον ίδιο μυθολογικό κύκλο.
Κοιτάζοντας προς τον Βορρά και κατευθείαν μέσα στη γαλαξιακή ζώνη Milky Way, που χωρίζει στα δύο τον ουράνιο θόλο, θα ανακαλύψουμε αρκετά εύκολα το «ανάποδο Σ» ή «ανάποδο W» στα λατινικά του λαμπρού αστερισμού της Κασσιόπης. Παλαιά την έλεγαν «Ενθρονισμένη» γιατί θεωρείται ότι το «ανάποδο Σ» παριστάνει τη βασίλισσα της Αιθιοπίας καθισμένη στον θρόνο της. Ακριβώς απέναντι, καθισμένος και αυτός στον γαλαξιακό θρόνο του αλλά κρυμμένος μέσα στα νεφελώματα, αχνοφαίνεται ο βασιλιάς της Αιθιοπίας, Κηφέας.
Ο οδηγός αστέρας του Κηφέα, ο α-Κηφέως ή Αλντεραμίν, το έτος 7500 μ.Χ. θα έχει γίνει πολικός αστέρας της Γης. Οπως ίσως είναι γνωστό, ο πολικός αστέρας κατά την πάροδο των αιώνων δεν μένει πάντοτε ο ίδιος. Στην κλασική εποχή της αρχαίας Ελλάδας πολικός αστέρας ήταν ο α-Δράκοντος, ενώ υπολογίζεται ότι σε 12.000 χρόνια πολικός μας αστέρας θα είναι ο υπέρλαμπρος Βέγας.
Περσεύς, ο ήρωας
Ακριβώς κάτω από την Κασσιόπη αρχίζει το μακρόστενο σχήμα του αστερισμού του Περσέα, του πρωταγωνιστή των φθινοπωρινών αστερισμών. Ο Αρατος τον ονομάζει «Περσεύς ο περιμήκετος» και πραγματικά απλώνεται από την Ανδρομέδα φτάνοντας σχεδόν ως τις Πλειάδες του Ταύρου.
Ο ουράνιος Περσέας σε παλαιές παραστάσεις παρουσιάζεται ως νεαρός που φοράει τα φτερωτά πέδιλα και στα χέρια του κρατάει το «Γοργόνιον», το κεφάλι της Μέδουσας, και ένα σπαθί, που του προσφέρει από ψηλά το βαμμένο με χένα χέρι της Κασσιόπης. Η «λαβή του σπαθιού» αντιπροσωπεύεται στον ουρανό από δύο πανέμορφα ανοικτά σμήνη αστεριών, πρωταρχικός στόχος κάθε ερασιτέχνη αστρονόμου.
Το όνομα Περσέας φαίνεται να έχει την ίδια ρίζα με τα εξής αστρονομικά ονόματα που αναφέρονται από άλλους λαούς για την ίδια ουράνια περιοχή: Παρσώντας (Βαβυλωνία), Παρσίαε (Ινδία) και Παράς (εβραϊκό), που σημαίνει Ιππέας.
Οι Αραβες αποκαλούν τον αστερισμό «Χαμάλ Ρας αλ-Γκουλ», που σημαίνει «Αυτός που κουβαλάει το κεφάλι του Δαίμονα».
Σε άλλες, βιβλικές και χριστιανικές, εκδοχές ο αστερισμός του Περσέα γίνεται ο Δαυΐδ που κρατάει το κεφάλι τού Γολιάθ ή ο Απόστολος Παύλος με σπάθα και Αγία Γραφή στα χέρια του.
Εξάλλου έχει διατυπωθεί και η θεωρία ότι ο μύθος του Περσέα και της Ανδρομέδας, με τη σειρά του, αποτελεί τη βάση του μύθου του Αγίου Γεωργίου και του Δράκοντα, μια και οι δύο ήρωες φαίνεται να έδρασαν στην ίδια περίπου γεωγραφική περιοχή.
Βασικά αστέρια του Περσέα
* α-Περσέα, Αλγκενίμπ ή Μιρφάκ. Σταχτής ως κυανός. Σε πιο βόρεια γεωγραφικά πλάτη, όπως της Νέας Υόρκης, ο Αλγκενίμπ συγκαταλέγεται στους αειφανείς αστέρες, αυτούς που δεν δύουν καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.
* β-Περσέα, Αλ-Γκουλ, ο Δαίμονας ή «Το μάτι της Μέδουσας». Ο Πτολεμαίος τον ονομάζει «των εν γοργονίω ο λαμπρός» γιατί ανήκει στην ομάδα των αστέρων β, π, ρ, ω, που αποτελούν το κεφάλι της Μέδουσας. Κατά καιρούς αυτή η ομάδα έχει θεωρηθεί ανεξάρτητος αστερισμός, αν και πάντα διατηρούσε στενή σχέση με τον υπόλοιπο Περσέα. Ο Αλ-Γκουλ είναι μεταβλητός αστέρας, πράγμα που σημαίνει ότι δεν ακτινοβολεί πάντοτε με την ίδια φωτεινότητα. Κάθε δύο-τρεις ημέρες η φωτεινότητα του Αλ-Γκουλ πέφτει δραματικά και ο αστέρας τότε σχεδόν χάνεται από το στερέωμα. Αποκτά ελάχιστη φωτεινότητα. Το φαινόμενο αυτό ενέπνεε τρόμο στους αστρονόμους των παλαιών εποχών. Τον θεωρούσαν αστέρι δυσμενεστάτης επιρροής, έτσι που ολόκληρος ο αστερισμός σε πολλά συγγράμματα ονομάζεται «Κακοδαίμων».
Στην εβραϊκή παράδοση ονομάζεται «Ρος-χα-Σατάν», η κεφαλή του Σατανά, ή ακόμη «Λίλιθ», από τη θρυλική πρώτη γυναίκα του Αδάμ πριν από την Εύα. Η Λίλιθ εμφανίζεται αργότερα, στη μεσαιωνική δαιμονολογία, ως θηλυκός βρικόλακας. Οι αστρολόγοι θεωρούν τον Αλ-Γκουλ τον πιο επικίνδυνο, βίαιο και δυσμενή αστέρα ολόκληρου του ουράνιου στερεώματος.
Εφέτος καλές ημερομηνίες για να παρατηρήσει κανείς τον Αλ-Γκουλ σε φάση ελάχιστης φωτεινότητας είναι: 13, 15 Σεπτεμβρίου και 5, 8, 26 Οκτωβρίου.
Καθώς παρακολουθούμε την εξέλιξη του μυθολογικού κύκλου του Περσέα όπως αναπαριστάνεται στον ουρανό το μάτι μας ίσως πέσει σε ένα πολύ λαμπρό αστέρι, που ξεχωρίζει από τη φωτεινότητά του, λίγο πιο βόρεια και πιο «βαθιά» στο στερέωμα. Πρόκειται για την Αίγα ή Αιγίδα, το πιο βόρειο, από τα δυνατά, πρώτου βαθμού, αστέρια.
Η Αίγα ονομάζεται και «α-Ηνίοχου».
Ο αστερισμός του Ηνίοχου ή του Αμαξηλάτη βρίσκεται τόσο κοντά στην εκλειπτική, που πολλοί αρχαίοι λαοί θεωρούσαν ότι ανήκει στον ζωδιακό κύκλο.
Θεωρείται γενικά από τους πιο «αρχέγονους» αστερισμούς.
Ο αστερισμός του Ηνίοχου είχε εντοπισθεί και ενοποιηθεί από τους Βαβυλώνιους ήδη πριν από τρεις χιλιετίες.
Λατρευόταν από τους αρχαίους Αιγύπτιους, που είχαν προσανατολίσει αρκετούς ναούς τους προς την κατεύθυνση της ετήσιας ανατολής και δύσης της Αίγας.
Παρόμοιο προσανατολισμό είχε και ο ναός της Αρτέμιδος στην αρχαία Ελευσίνα.
Ακόμη και οι αρχαίοι κάτοικοι των Ανδεων λάτρευαν την Αίγα, σύμφωνα με μαρτυρίες ισπανών ιεραποστόλων. Την ονόμαζαν μάλιστα «Κόλκα», που σημαίνει «αστέρι των βοσκών». Μια ονομασία κοινή με τις μεσογειακές για τη λαμπρή Αιγίδα. Δεξιά από την Αίγα, καθώς κοιτάμε βορειοανατολικά, θα δούμε να σκαρφαλώνει προς το μεσουράνημα ο μικρός αλλά όχι ασήμαντος αστερισμός του Κριού. Αποτελείται από τρία αστέρια που σχηματίζουν ένα μικρό, λαμπρό τρίγωνο, το οποίο ακολουθεί από κοντά την κίνηση της Ανδρομέδας και του Πήγασου προς το μεσουράνημα.
Ηγετικό αστέρι του Κριού είναι ο α-Κριού ή Χαμάλ, που λάμπει με τη φωτεινότητα του πολικού αστέρα.
Ο Κριός είναι ένας αστερισμός που εύκολα μπορεί να εντοπίσει και να αναγνωρίσει κανείς.
Κοιτώντας προς την ίδια κατεύθυνση με λίγη υπομονή θα δούμε σύντομα να ανατέλλει ο μεγαλοπρεπής ζωδιακός Ταύρος. Ολοι θα έχουμε ακουστά για τις πανέμορφες Πλειάδες που τις ακολουθεί ο ερυθροκίτρινος Αλδεβαράν.
Ακριβώς εκεί, σε αυτή την ουράνια περιοχή που ονομάζεται «Χρυσή Πύλη» του ζωδιακού, εφέτος το φθινόπωρο μπορούμε να παρακολουθήσουμε από κοντά ένα από τα πιο όμορφα αστρονομικά θεάματα.
Πρόκειται για τη σύνοδο δύο γιγαντιαίων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος, του Δία και του Κρόνου.
Στις 17 και 18 Οκτωβρίου μάλιστα οι πλανήτες αυτοί έχουν ραντεβού στη «Χρυσή Πύλη» με την ίδια τη Σελήνη!
Ενα συναρπαστικό θέαμα, μια επίδειξη σπάνιας ουράνιας ομορφιάς, που οποιαδήποτε περιγραφή δεν θα ήταν αρκετή για να αποδώσει ούτε στο ελάχιστο αυτό που πραγματικά μπορούμε να δούμε εκείνες τις νύχτες στον ουρανό, στην ύπαιθρο, μακριά από ηλεκτρικό φως και αστικά κέντρα.
