Τα απόκρυφα μυστήρια της Ιθώμης

Αυτά τα μεγάλα ειδώλια με τη φουσκωμένη κοιλιά δεν αφήνουν καμία αμφιβολία: πρόκειται για έγκυες γυναίκες. Και εκείνες που κρατούν στα χέρια τους μικρά γουρουνάκια συμπληρώνουν την εικόνα καθώς συμβολίζουν τη γονιμότητα. Στο βουνό της Ιθώμης πάνω από την αρχαία Μεσσήνη ένα ιερό που άρχισε να ανασκάπτεται τον Αύγουστο έφερε στο φως, μέσα σε λίγες μόνον ημέρες, πλήθος τεκμήρια που αποδεικνύουν τη λατρεία της θεότητας στην οποία οι άνθρωποι προσέφεραν τα αναθήματά τους μαζί με τις επικλήσεις και την ευγνωμοσύνη τους. H Ειλείθυια ή Ελεύθια, πανάρχαιη, χθόνια θεότητα της φύσης, του ζωικού και του φυτικού κόσμου, λατρευόταν εδώ για αιώνες και οι επίτοκοι και αρτιτόκοι γυναίκες προσέτρεχαν σε αυτήν ως συμπαραστάτρια στη δύσκολη στιγμή τους. Κάτω από το ιερό του προστάτη της Μεσσήνης, του Διός Ιθωμάτα, που βρίσκεται στην κορυφή του βουνού, με όλη την αρχαία πόλη να απλώνεται στα πόδια του, αυτό το ιερό της Ειλειθυίας σκαρφαλωμένο σε μιαν απότομη και δύσβατη πλαγιά άρχισε εδώ και λίγες ημέρες να αποκαλύπτει τα μυστικά του. Και μαζί με τον «θάλαμο Κουρητών», όπως αναφέρει ο Παυσανίας στα «Μεσσηνιακά» του, ένα λατρευτικό οικοδόμημα που βρίσκεται λίγο ψηλότερα, χωρίς όμως να έχει ακόμη ανασκαφεί, αποτελούν, σύμφωνα με τον καθηγητή κ. Πέτρο Θέμελη, μια λατρευτική ενότητα συνοδείας προς τον Δία, όπως λατρευόταν στην Ιθώμη.

H θέα είναι εξαιρετική από το ιερό βουνό της Ιθώμης προς την πεδιάδα όπου αναπτύχθηκε στην ελληνιστική εποχή η Μεσσήνη, πόλη πλούσια, με πολυάριθμα οικοδομήματα – αγορά, θέατρο, στάδιο, Ασκληπιείο, ιερά, δυνατές οχυρώσεις – και πλούσια καλλιτεχνήματα, αρκεί να θυμηθεί κανείς τον περίφημο γλύπτη Δαμοφώντα. Ο τόπος όμως όπου οι άνθρωποι στάθηκαν για να ιδρύσουν το ιερό τους είναι σίγουρα αφιλόξενος.

«Το είχαμε εντοπίσει πριν από δέκα περίπου χρόνια από τη μαρτυρία ενός βοσκού για κάποιες πέτρες που ξεχώριζαν, ακόμη και γι’ αυτόν, σε μιαν απότομη πλαγιά του βουνού, σε υψόμετρο γύρω στα 500 μέτρα» λέει ο κ. Θέμελης, ο οποίος είναι επικεφαλής από το 1986 του μεγάλου ανασκαφικού και αναστηλωτικού έργου που γίνεται στην αρχαία Μεσσήνη. Μόνον εφέτος όμως, και εξαιτίας του όγκου ακριβώς αυτού του έργου, έγινε δυνατή η έναρξη της ανασκαφής. Ενα μονοπάτι ανοίχθηκε στο βουνό, η ανασκαφική ομάδα εγκαταστάθηκε και καθάρισε τον χώρο από τις πέτρες και την άγρια βλάστηση και το μικρό ιερό αποκαλύφθηκε.

Θεμελιωμένο πάνω σε βραχώδες άνδηρο το λατρευτικό κτίσμα είναι ιωνικό, όπως μαρτυρούν τα κιονόκρανα των δύο κιόνων της πρόσοψής του, τα οποία κείνται στο έδαφος. Είναι μονόχωρο, έχει κατασκευασθεί εξ ολοκλήρου από ασβεστολιθικές λιθοπλίνθους και αποτελείται από έναν σχεδόν τετράγωνο σηκό διαστάσεων 5,45 X 5,15 μέτρων και από έναν πρόδομο (5,15 X 1,80 μέτρα), ενώ οι τοίχοι του σώζονται στη μία πλευρά του ιερού σε ύψος 2,10 μέτρων. H διατήρησή του μάλιστα χαρακτηρίζεται ως σχετικά καλή, αν εξαιρέσει κανείς τις επεμβάσεις των ανθρώπων στη διάρκεια των αιώνων για την αφαίρεση του μετάλλου που είχε χρησιμοποιηθεί για τους συνδέσμους των λίθων, οι οποίοι όμως ευτυχώς παραμένουν εκεί. Είτε έχουν καταπέσει μέσα στον σηκό ή έχουν κατολισθήσει στην πλαγιά.

Εδρανο των προσφορών

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κτίσματος, του οποίου έχει αποκαλυφθεί και τμήμα του περιβόλου, είναι η ύπαρξη ενός λίθινου θρανίου για την εναπόθεση των προσφορών των πιστών, των αναθημάτων τους δηλαδή, προς τη θεότητα. Το θρανίο περιτρέχει εσωτερικά τις τρεις πλευρές του σηκού σε ύψος 80-90 εκατοστών από το έδαφος, ενώ το πλάτος του είναι περί τα 20 εκατοστά. «Παρόμοια θρανία έχουν βρεθεί στις Κυκλάδες και αλλού, πάντα όμως ανήκουν στην αρχαϊκή εποχή» λέει ο κ. Θέμελης. «Και οι καταβολές τους είναι πολύ παλαιότερες, αφού είναι γνωστό ότι τέτοιου είδους έδρανα είναι συνυφασμένα με τις χθόνιες λατρείες για τη γονιμότητα, τη γέννηση και τον θάνατο του ζωικού και του φυτικού κόσμου».

Ο βωμός του ιερού δεν έχει αποκαλυφθεί ακόμη. Αντ’ αυτού, σκάβοντας στο προαύλιό του, πολυάριθμα ευρήματα πήλινων ειδωλίων σε θραύσματα έχουν έλθει στο φως ως σήμερα. Πρόκειται για ειδώλια μεγάλου μεγέθους που παριστάνουν άλλοτε γυναικείες μορφές και άλλοτε ζώα, κυρίως άλογα. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, φυσικά, αυτά με τις έγκυες γυναίκες και εκείνες με τα γουρουνάκια στην αγκαλιά τους. Αλλες πάλι κρατούν υδρία στο κεφάλι, ενώ ανάμεσα στα ευρήματα ξεχωρίζει μια ορειχάλκινη σειρήνα, μια σπάνια πόρπη δηλαδή για γυναικείο ένδυμα, που χρησίμευε ως ανάθημα. Οσο για τα ειδώλια αλόγων, έχουν και αυτά τη σημασία τους, αφού η Μεσσηνία φημιζόταν για την εκτροφή πολεμικών αλόγων. Οπως μάλιστα αναφέρουν οι μαρτυρίες, ένας μεσσήνιος έμπορος, ο Νικόμαχος, είχε αναπτύξει τη δραστηριότητά του ως την Αίγυπτο και εξήγε άλογα στην Αλεξάνδρεια.

Πολλά αγγεία προσφορών συμπληρώνουν ως σήμερα το σύνολο, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ακροκέραμα της στέγης με ανάγλυφο τον αετό του Δία.

H Ειλείθυια

«Τόσο η θέση του ιερού στην πλαγιά του βουνού όσο και η ύπαρξη του εδράνου προσφορών στο εσωτερικό του, αλλά βεβαίως και τα απολύτως χαρακτηριστικά ειδώλια, πιστοποιούν μια χθόνια λατρεία, η οποία, όπως πιστεύω, ήταν η Ειλείθυια, μια θεότητα που είχε άμεση σχέση με τη γονιμότητα και τη γέννα των ανθρώπων και των ζώων» λέει ο κ. Θέμελης. Ο ναός στέγαζε και το λατρευτικό άγαλμα της θεάς, ενώ τα αρχιτεκτονικά λείψανα, που βρίσκονται σε ένα δεύτερο μικρό πλάτωμα, σε μικρή απόσταση από το ιερό, θα πρέπει να αναγνωρισθούν, όπως προτείνει ο κ. Θέμελης, ως ο ιερός θάλαμος των Κουρητών. Ηδη άλλωστε έχουν εντοπισθεί δύο τοίχοι του, που σώζονται στη θέση τους, αν και η ανασκαφική έρευνα θα επεκταθεί και εκεί, του χρόνου.

«Πιστεύω ότι εκεί μπορεί να είναι ο θάλαμος των Κουρητών του Παυσανία, μια αναφορά που μας προξενούσε αμηχανία γιατί δεν γνωρίζαμε τι ακριβώς σημαίνει» λέει ο κ. Θέμελης. «Τώρα όμως φαίνεται κάτι απολύτως λογικό, αν σκεφθεί κανείς την τοπογραφική σχέση των δύο ιερών με αυτό του Δία Ιθωμάτα και βέβαια τη λατρευτική σχέση μεταξύ τους».

Ο Δίας και οι Κουρήτες

Ο μύθος λέει – τόσο ο μεσσηνιακός όσο και ο σχετικός με τον κρητογενή Δία – ότι οι Κουρήτες είναι αυτοί που έσωσαν τον Δία όταν η Ρέα αναγκάστηκε να τον εγκαταλείψει. Και είναι αυτοί που τον φέρουν στην Ιθώμη, όπου οι δύο νύμφες, Ιθώμη και Νέδα, τον λούζουν με το νερό της Κλεψύδρας και εν συνεχεία αναλαμβάνουν την ανατροφή του – σύμφωνα όμως πλέον με τον τοπικό μύθο, αφού κατά τον κρητικό τον πηγαίνουν στο Ιδαίον Αντρον.

«Πρόκειται για τον μύθο του θνήσκοντος και του αναγεννώμενου παιδός, παρόμοιο με εκείνον του Διονύσου, αφού κάθε χειμώνα πεθαίνει για να αναγεννηθεί την άνοιξη» λέει ο κ. Θέμελης. «Ενα μοτίβο επαναλαμβανόμενο άλλωστε σε όλη τη Μεσόγειο από τα προϊστορικά χρόνια, ενώ η Ελεύθια έχει άμεση σχέση με τη γέννηση του Δία της Μεσσήνης».

Πανάρχαιη λοιπόν λατρεία, που ήλθε στην Πελοπόννησο προ της εποχής του Χαλκού από τον Πολυκάονα, ο οποίος αναφέρεται ως ο πρώτος μυθικός βασιλιάς της Μεσσήνης. Ενας μεταγενέστερος βασιλιάς της μάλιστα των γεωμετρικών χρόνων, ο Γλαύκος (9ος-8ος αι. π.X.), είχε ανακαινίσει το ιερό, όπως μαρτυρεί ο Παυσανίας. H λατρεία του Διός Ιθωμάτα πολύ πριν από την ελληνιστική εποχή έχει διαπιστωθεί άλλωστε και αρχαιολογικά, αν και με ένα μοναδικό εύρημα, έναν χάλκινο χυτό τρίποδα (8ος αι. π.X.) ο οποίος βρέθηκε στην κορυφή της Ιθώμης, όπου σώζονται αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του ιερού. (Συστηματική ανασκαφή δεν έχει γίνει ακόμη, ενώ η παλαιά Μονή Βουλκάνο έχει κτισθεί σε άμεση επαφή με το ιερό.)

Το λάθος του Παυσανία

Οταν ο Παυσανίας μιλάει για την αρχαία Μεσσήνη και απαριθμεί τους χώρους λατρείας τους, αναφέρει μεταξύ των άλλων το ιερό της Ειλειθυίας και τον θάλαμο των Κουρητών, εντάσσοντάς τα όμως στην Αγορά της πόλης. H αλήθεια ωστόσο είναι ότι παρά τις πολύτιμες πληροφορίες που μας παραδίδει σήμερα αυτός ο περιηγητής του 2ου αι. μ.X. έχει αποδειχθεί πλέον από την αρχαιολογική έρευνα ότι και τα λάθη του είναι πολλά. Στη Μεσσήνη αίφνης, δύο ακόμη ιερά, αυτά της Αφροδίτης και της Κυβέλης, είναι βέβαιο ότι δεν βρίσκονται στη θέση που αναφέρει ο Παυσανίας, επισημαίνει ο κ. Θέμελης. Οι λεπτομερείς σημειώσεις που κρατούσε από τις επισκέψεις του σε κάθε τόπο ο περιηγητής, υλικό για τη σύνταξη αργότερα των κειμένων του, προφανώς δεν ήταν αρκετές. Αλλωστε η αλήθεια είναι ότι είδε και άκουσε πολλά από την επίσκεψή του στην αρχαία Ελλάδα.

Με κεραυνό στο δεξί χέρι και με αετό στο άλλο απεικονίζεται στα νομίσματα της Μεσσήνης η μορφή του Διός Ιθωμάτα σε μια δυναμική κίνηση προς τα εμπρός. Αυτός ο τύπος του κεραυνοβολούντος Διός φαίνεται ότι αποτελούσε το λατρευτικό άγαλμα του θεού, όπως λέει ο κ. Θέμελης, ενώ ο γλύπτης Αγελάδας είχε φιλοτεχνήσει το άγαλμα του Διός-παιδιού. Είναι αυτό που ο ενιαύσιος, επώνυμος ιερέας στη Μεσσήνη έπαιρνε στο σπίτι του για να το φυλάξει. «Και αυτή η ξοανοφορία, όπου ο ιερέας παίζει τον ρόλο της τροφού, αποτελεί μια συνέχιση του εθίμου» λέει ο κ. Θέμελης. «Γιατί οι Κουρήτες ήταν οι καλόβουλοι δαίμονες, θεότητες του τοκετού και των ωδινουσών, προστάτες των μικρών παιδιών, στους οποίους οι γυναίκες κατέθεταν τις προσφορές τους, όπως και στην Ειλείθυια».

H ανασκαφή στο βουνό της Ιθώμης μόλις άρχισε, η προοπτική όμως ένταξης και αυτού του έργου, μαζί με το αναστηλωτικό πρόγραμμα της Μεσσήνης, στο Γ’ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης δίνει εγγυήσεις για την ολοκλήρωσή της και για τη δυνατότητα επίσκεψης και των νέων μνημείων. Οι θεοί της Μεσσήνης άλλωστε μπορούν να περιμένουν.


H ερωτική επιγραφή που σκανδαλίζει

Μια επιγραφή στο κρηπίδωμα της πρόσοψης του ναού της Ειλειθυίας με ερωτικό περιεχόμενο είναι το σκανδαλιστικό εύρημα αυτής της ανασκαφής. «Θηρύλος ενίκ’ Αιθίδα» γράφει. Ο Θηρύλος δηλαδή «κατέβαλε» τον Αιθίδα σε μια πράξη ομοφυλοφιλίας.

«Πράξεις ομοφυλοφιλικές μάς είναι γνωστές σε ιερά και η διαιώνισή τους σε δημόσιους και θρησκευτικούς χώρους δεν ήταν κάτι σπάνιο» εξηγεί ο καθηγητής κ. Πέτρος Θέμελης. «Κυρίως ωστόσο μας είναι γνωστές από τις Κυκλάδες και τη Θήρα ιδιαίτερα, των αρχαϊκών όμως πάντα χρόνων. Γιατί η επιβίωσή τους ως την ελληνιστική εποχή δεν είναι συνήθης».

Στη Μεσσήνη, όπως ο ίδιος παρατηρεί, συνδέεται άμεσα με τη διατήρηση της λατρείας των χθόνιων θεοτήτων, όπως ήταν αυτή στο ιερό της Ειλειθυίας, το οποίο αποκαλύφθηκε στο βουνό Ιθώμη. «Οι λατρείες αυτές έχουν χαρακτήρα μυητικό, ήταν ένα είδος δοκιμασίας για τους νέους εκπαιδευομένους. Επρόκειτο δηλαδή για τελετές μύησης με τις οποίες είχαν σχέση οι χθόνιες θεότητες» προσθέτει ο κ. Θέμελης.

Λαξευμένη άλλωστε με μεγάλα γράμματα αυτή η επιγραφή του 2ου-3ου αι. μ.X. εκτείνεται σε μήκος 1,95 μέτρων και δεν αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες.


Αγριες τελετές

H θυσία ζωντανών ζώων, τα οποία πετούσαν στη φωτιά, ένα άγριο, πανάρχαιο έθιμο που έχει σχέση με τη λατρεία των χθόνιων θεοτήτων, ετελείτο και στα ιερά της Ειλειθυίας και των Κουρητών. Επρόκειτο για ένα ολοκαύτωμα, όπως μας παραδίδει ο Παυσανίας, άγριων και μη θηλαστικών ζώων ή και πτηνών, το οποίο συνοδευόταν ωστόσο και με την καύση κάθε είδους καρπού. Είναι το ίδιο που ετελείτο, όπως επισημαίνει ο κ. Πέτρος Θέμελης, στο ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος, το οποίο βρίσκεται επίσης στο βουνό της Ιθώμης, ενώ ανάλογα λατρευτικά δρώμενα ετελούντο και στην περιοχή της Πάτρας.

Ο κ. Θέμελης υπενθυμίζει επίσης μια παράδοση που αναφέρεται σε γραπτές πηγές, ότι ο μεσσήνιος στρατηγός Αριστομένης θυσίασε στον Δία Ιθωμάτα 300 αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων και τον βασιλιά των Λακεδαιμονίων Θεόπομπο ως «ιερείον ευγενές». Ανθρωποθυσία που φέρνει στον νου ανάλογες οι οποίες γίνονταν για τον Λυκαίο Δία σε μια εποχή απέλπιδων προσπαθειών εξευμένισης των θεών.