Σούζαν Σόνταγκ

Θέλω να απορροφήσω όσο περισσότερη πραγματικότητα μπορώ Μια από τις σημαντικότερες μορφές της αμερικανικής διανόησης μιλάει για το Σαράγεβο, για τη μάχη της με τον καρκίνο και για το νέο της μυθιστόρημα

Η Σούζαν Σόνταγκ περπατά στους μικρούς δρόμους της Τσαϊνατάουν ενώ ένα ζεστό ανοιξιάτικο αεράκι διαπερνά τα πυκνά ασημί μαλλιά της με τις λευκές τούφες. Τα πεζοδρόμια είναι στρωμένα με πάγκους από εξωτικές, πολύχρωμες λιχουδιές. Η Σόνταγκ σταματά και διαλέγει δύο κουτιά αβγά πάπιας.

Καθώς περπατάμε μου εξηγεί για ποιους λόγους το νέο βιβλίο της, το μυθιστόρημα In America, δεν είναι αυτοβιογραφικό: «Προτιμώ να ζω τη ζωή μου και να γράφω για άλλα πράγματα. Υπάρχουν συγγραφείς για τους οποίους όλες οι εμπειρίες αποτελούν υλικό για βιβλία, οπότε το μόνο που τελικά κάνουν είναι να γράφουν. Θέλω να είμαι σε θέση να σταματώ και να χαϊδεύω ένα παιδί χωρίς να αναρωτιέμαι πώς αυτό θα μπορούσε να ταιριάξει στο επόμενο βιβλίο μου».

Η Σόνταγκ γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1933. Ως έφηβη στο Λος Αντζελες ερωτεύθηκε τον Σοστακόβιτς, τον Μπάρτοκ και την αριστερών πεποιθήσεων επιθεώρηση «Partisan Review». Πήγε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου στα 15 και ύστερα από δύο χρόνια παντρεύτηκε τον καθηγητή Κοινωνιολογίας Φίλιπ Ριφ. Τα δύο «τρόπαια» που πήρε μαζί της μετά τη διάλυση αυτού του εννεαετούς γάμου ήταν, με σειρά σημασίας, ο γιος της Ντέιβιντ και η διάκρισή της ως της μόνης γυναίκας στην ιστορία της Καλιφόρνιας που αρνήθηκε διατροφή. Για ένα διάστημα έζησε μεταξύ Παρισιού και Νέας Υόρκης προτού εγκατασταθεί μονίμως στην αμερικανική μητρόπολη.

«Αυτό που είναι περισσότερο αμερικανικό επάνω μου δεν έχει να κάνει με τη Νέα Υόρκη» υποστηρίζει η ίδια. Εχει να κάνει με «μια αγάπη για την εκ νέου ανακάλυψη του εαυτού, την ιδέα δηλαδή ότι μπορείς να γίνεις ένας άλλος άνθρωπος, να αλλάξεις τη ζωή σου, να αναγεννηθείς. Είναι πολύ ευρωπαϊκή η αντίληψη ότι ποτέ δεν μπορείς να ξεφύγεις από το παρελθόν σου».

Υπάρχει ένα ακόμη χαρακτηριστικό, ίδιον των Αμερικανών, που περιγράφει στο βιβλίο της: «Εδώ ο κόσμος περιμένει από σένα να επιδεικνύεις τη σύγχυση της εσώτερης βιαιότητάς σου, να έχεις ιδιορρυθμίες και εξεζητημένες ανάγκες που αποδεικνύουν τη δύναμη της βούλησής σου, ­ όλα υπέροχα πράγματα». Με άλλα λόγια, να βγάζεις στη φόρα όλα τα κόμπλεξ και όλη τη λάγνα προσωπική ζωή σου.

Η Σόνταγκ μιλάει βέβαια ειρωνικά: δεν πιστεύει πράγματι ότι αυτά είναι «όλα υπέροχα», εφόσον υπάρχει ένα θέμα το οποίο η συζήτησή της δεν προσεγγίζει. Αυτή και η φωτογράφος Ανι Λίμποβιτς έχουν γίνει θεσμός πλέον στη Νέα Υόρκη: οι κοινές εμφανίσεις τους είναι πολύ συχνές, ενώ έχουν καταγραφεί αμέτρητες ανεπιτυχείς προσπάθειες δημοσιογράφων να διαλευκάνουν το «μυστήριο».

Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι η Σόνταγκ έγραψε κάποτε το δοκίμιο Against Interpretation («Ενάντια στην ερμηνεία»). Αν και φιλόσοφος η ίδια, δεν της αρέσει να μιλάει με αφηρημένα ερμηνευτικά σχήματα για τις «απόρροιες των εμπειριών». «Με ενδιαφέρει η εμπειρία και όχι κάποια συγκεκριμένη ηθική εξήγηση της εμπειρίας. Δεν ανησυχώ για τη ζωή μετά τον θάνατο, μόνο για τη ζωή πριν από αυτόν».

Με Μπέκετ στο Σαράγεβο

Μια ζωή την οποία έχει συχνά θέσει σε κίνδυνο, όπως πρόσφατα στη Βοσνία. «Μου φαινόταν απίστευτο ότι στη μοντέρνα Ευρώπη μπορεί να γίνεται γενοκτονία και να υπάρχουν στρατόπεδα συγκέντρωσης 50 χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πήγα από μόνη μου, ως εθελόντρια, για να κάνω ό,τι μου ζητούσαν οι άνθρωποι. Ετυχε να θέλουν να κάνω θέατρο (ανέβασε το «Περιμένοντας τον Γκοντό»). Είμαι ένα πολύ ανήσυχο άτομο και έχω μεγάλη ανοχή στην ταλαιπωρία. Οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν την άνεση, εγώ όμως πιστεύω ότι απομονώνει». Και προσθέτει: «Αν δεν έχεις δει ποτέ πόλεμο από πρώτο χέρι, έχεις χάσει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας και ύπαρξης».

Για τη Σόνταγκ βεβαίως ο πόλεμος δεν ήταν η μόνη «ταλαιπωρία». Τη δεκαετία του ’70 διεγνώσθη ότι πάσχει από καρκίνο του στήθους και, αψηφώντας τη συμβουλή του γιατρού της, πήγε στη Γαλλία για χημειοθεραπεία. Τα κατάφερε: ο καρκίνος υποχώρησε. Η Σόνταγκ όμως δεν αρκέστηκε στην καταπολέμηση της αρρώστιας. «Ξεσπάθωσε» και ενάντια σε αγαπημένους συγγραφείς, όπως ο Μποντλέρ, οι οποίοι στα γραπτά τους εξισώνουν την ασθένεια με την κοινωνική παρακμή και αντιστρόφως. Το δοκίμιό της Illness as Metaphor («Η νόσος ως μεταφορά»), γραμμένο το 1978, απελευθέρωσε τους ασθενείς από το στίγμα του καρκίνου και από την ηλιθιώδη αντίληψη ότι «η θεραπεία μπορεί να είναι χειρότερη από την ασθένεια».

Προσφάτως η Σόνταγκ χρειάστηκε να δώσει μια νέα μάχη με τον καρκίνο. «Δεν θα αποκαλούσα ποτέ τον καρκίνο «εμπειρία μάθησης» και δεν ξέρω πώς να χρησιμοποιώ τη λέξη «παρηγοριά». Πρέπει να ενεργοποιήσεις όποια αποθέματα έχεις και να μην ξεχνάς ότι δεν είσαι μόνος σου. Στο δωμάτιο της χημειοθεραπείας στο νοσοκομείο δεν βρίσκομαι μόνο εγώ: κάποιος πιο ‘κεί κάνει εμετό, κάποια μιλάει στον σύζυγό της. Είναι η πραγματικότητα ­ και είναι εύκολο να αφήσεις έξω την πραγματικότητα. Θέλω να απορροφήσω όσο περισσότερη πραγματικότητα μπορώ».

Το νέο μυθιστόρημα

Το In America είναι η ιστορία της Μαρίνας Ζαλεζόφσκα, μιας πολωνίδας μετανάστριας ηθοποιού. Δεν είναι μόνο αυτό φυσικά: είναι και η ιστορία μιας μάλλον υπέροχης γυναίκας, το βαλς της με τον χωροχρόνο ­ ανάμεσα στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή της, ανάμεσα στους άντρες ­ και πάνω από όλα με την υιοθετημένη πατρίδα της, την Αμερική. Είναι η ιστορία της ανακάλυψης αυτής της χώρας ­ που υποδέχθηκε την οικογένεια της ίδιας της συγγραφέως πριν από δύο γενιές ­ σε μια εποχή όπου «η Ιστορία περνάει δίπλα μας ουρλιάζοντας, μεταβαλλόμενη σε γεωγραφία: ελεύθερη γη ως εκεί όπου φθάνει το ανθρώπινο μάτι».

Η Σόνταγκ περιγράφει στο βιβλίο της την ηρωίδα και τον άντρα της ως «ανθρώπους με ενεργό συνείδηση»: ένας χαρακτηρισμός που θα ταίριαζε κάλλιστα και στην ίδια. Στο έργο της ο κόσμος των ανθρώπων υποστυλώνεται από τον κόσμο της πολιτικής, με τον οποίο η συγγραφέας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη.

Πολιτικές πεποιθήσεις

Οπως ο Σοστακόβιτς, τον οποίον η Σόνταγκ αποκαλεί «αληθινό, και από καλλιτεχνικής και από πολιτικής άποψης», έτσι και η ίδια αλλά και ολόκληρη η αμερικανική αριστερά της γενιάς της ένιωσαν έντονα την επίδραση του μαρξισμού, ενοχλήθηκε όμως από τα εκφραστικά μέσα του. Διαμαρτυρήθηκε με πάθος εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ και του εμπάργκο στην Κούβα, αργότερα όμως μαγνητίστηκε από το θέαμα της αληθινής επανάστασης που ξεκίνησε στη γη των προγόνων της, στην Πολωνία, και έσπρωξε τους ανθρώπους όχι ενάντια στον καπιταλισμό αλλά ενάντια στον κομμουνισμό.

Σε μια συγκέντρωση στο δημαρχείο της Νέας Υόρκης, το 1992, η Σόνταγκ προκάλεσε σκάνδαλο εκφράζοντας την άποψη ότι το συντηρητικό «Readers Digest» είχε σκιαγραφήσει τον κομμουνισμό με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια από το αριστερών πεποιθήσεων «Nation». Αποκάλεσε το σοβιετικό μπλοκ «φασισμό με ανθρώπινο πρόσωπο». Τώρα, λέει η Σόνταγκ, «δεν θα χρησιμοποιούσα τον όρο «σοσιαλισμό» σε καμία περίπτωση. Ειλικρινά δεν γνωρίζω τι σημαίνει». Ο τροχός έχει γυρίσει όμως και είναι η ώρα πάλι να ανησυχούμε για τον καπιταλισμό.

«Με γεμίζει έκπληξη και κατάθλιψη το γεγονός ότι η λογική του καπιταλισμού έχει γίνει τόσο ιμπεριαλιστική. Υπάρχουν τόσο λίγα κίνητρα στην Αμερική εκτός από τη δίψα για το χρήμα… Καλό θα ήταν να ψάξουμε και για άλλου είδους ικανοποιήσεις». Βιβλία της μεταφρασμένα στα ελληνικά: * «Η αισθητική της σιωπής», Εκδόσεις Νεφέλη * «Η νόσος ως μεταφορά», Εκδόσεις Υψιλον * «Περί φωτογραφίας», Εκδόσεις Μωρεσόπουλος